Ebola virusları ağır və çox vaxt ölümcül bir xəstəlik olan Ebola Virus Xəstəliyi (EVD) yaradır. Ebola Virus Xəstəliyi əvvəllər Ebola hemorragik qızdırma adlandırılırdı. EVD epidemiyaları zamanı ölüm nisbətləri 90%-ə qədər ola bilər.
Ebola virusları hemorragik qızdırma yaradır ki, bu da digər virus növləri tərəfindən də meydana gələ bilər, lakin Ebola bu xəsarət formasının ən ölümcül olanlarından biridir. Hemorragik qızdırmanın digər simptomlarına, məsələn, qızdırma, baş ağrısı, əzələ ağrısı, zəiflik, qusma və ishal əlavə olaraq, daha ağır xəstəlik halları qan damarlarının zədələnməsini və geniş daxili və xarici qanaxmaları (hemorragiya) əhatə edə bilər. EVD-nin ölüm nisbətləri 25%-dən 90%-ə qədər dəyişir, ortalama isə 50%-dir. Ölüm adətən, qan itkisi nəticəsində deyil, maye itkisi səbəbindən şok üzündən baş verir.
EVD-ni müalicə etmək üçün təsdiq edilmiş dərmanlar və ya vaksinlər mövcud deyil, lakin eksperimental vaksinlər və terapevtikalar sınaqdan keçirilir. Sağalma müəyyən dərəcədə insanın əvvəllər nə qədər virusla təmasda olmasından, müalicəyə nə qədər tez başlandığından və xəstənin yaşından və immun cavabından asılıdır. Vaxtında dəstək müalicəsi, bədənin maye və elektrolitlərini saxlaması, qan təzyiqinin izlənməsi ilə sağalma şanslarını artırmaq mümkündür. Dəstək müalicəsi bədənin immun sisteminin virusla mübarizə aparmaq üçün yetərincə vaxt almasına kömək edə bilər. Gənc insanlar, yaşlılardan daha yaxşı sağalma nisbətlərinə malikdir. Sağalan insanlar, ən azı 10 il müddətində qalan anticisimlər inkişaf etdirirlər. Bəzi sağalanlarda davamlı komplikasiyalar, məsələn, oynaqlarda və görmədə problemlər inkişaf edə bilər.
Ebola viruslarının təsnifatı
Ebola virusları Filoviridae adlı viruslar ailəsinə aiddir. Filovirus partikulları uzun, bəzən budaqlı, müxtəlif formalı filamentlər, ya da daha qısa filamentlər meydana gətirir və onların uzunluğu 14,000 nanometre qədər, diametri isə 80 nanometre qədər ola bilər. Virus partikulları, lipid membranda örtülmüş tək iplikli mənfi istiqamətli RNA bir molekulunu ehtiva edir. Yeni virus partikulları, ev sahibi hüceyrənin səthindən ayrılır. Ebola virusu yalnız 1976-cı ildə kəşf edilsə də, bu qədim bir virusdur və min illər əvvəl digər viruslardan ayrıldığı düşünülür.
Beş növ Ebola virusu vardır: Zaire, Sudan, Bundibugyo, Tai Forest (əvvəllər Côte d’Ivoire adlandırılan) və Reston. Hər bir alt növ ilk dəfə müəyyən edildiyi yerə görə adlandırılır. İlk üç alt növ Afrikada böyük EVD epidemiyaları ilə əlaqələndirilmişdir. Reston alt növü Qərbi Sakit Okeanda tapılır və qeyri-insan primatlarında yüksək dərəcədə patogen olsa da, insanlarda xəstəlik yaratmır. Ebola virusuna əlavə olaraq, Marburg virusu (ilk dəfə Almaniyanın Marburg şəhərində aşkar edilmişdir) adlı Filoviridae ailəsinin bir digər üzvü də hemorragik qızdırma yaradır.
Ebola virusunun yayılması
Ebola virusu, infeksiyaya uğramış şəxslərin (ya da infeksiyaya uğramış heyvanların) qanı və ya digər bədən mayeləri, məsələn, sperma, nəcisdən, ya da qusmadan birbaşa təmas ilə yayılır. EVD qurbanlarının cəsədləri ilə yaxın təmas da yüksək dərəcədə infeksiyalıdır. Yoluxma, virusla çirklənmiş iynə, şprisdən, yaxud da çirklənmiş geyim və yataq vasitəsilə də yayılır. Ebola virusunun yayılması əksər hallarda ailə üzvləri arasında və yoluxma idarəçiliyi zəif olan sağlamlıq mühitlərində baş verir, çünki bu vəziyyətlərdə insanlar çirklənmiş bədən mayeləri ilə təmasda olma riski daha yüksəkdir. Virus, dəridəki bir yarıqdan, ya da qorunmasız şəxsin gözləri, burunu, ya da ağızı vasitəsilə bədənə daxil olur.
Bəzi digər viruslardan, məsələn, qrip və ya SARS-dan fərqli olaraq, Ebola virusu havadan yayılmır. Ebola virusu su vasitəsilə və ya komarların və ya digər həşəratların vasitəsilə yayılmır. Ebola, yalnız infeksiyaya uğramış şəxs simptomları göstərdiyi zaman insandan insana yayılır (buna baxmayaraq, son zamanlarda virusun kişilərin kiçik bir hissəsinin spermasında bir ildən artıq müddət davam edə biləcəyi tanınmışdır). Yoluxmuş bir insan ilk simptomlarını göstərməyə başladığında adətən virusun yüksək səviyyələrini istehsal etmir, buna görə də bu mərhələdə yayılma riski aşağıdır, lakin xəstəlik irəlilədikcə və bədəndəki virus miqdarı artdıqca, bu şəxs daha infeksiya yaradır. Inkubasiya müddəti 2-dən 21 günə qədərdir, ortalama 8-dən 10 günə qədərdir.
Ebola virusunun rezervuarı
Ebola virusu haradan gəlir və epidemiyalar arasında haraya gedir? Digər virusların olduğu kimi, Ebola-nın yaşayışı bir ev sahibi orqanizmdən asılıdır. İnsanlar Ebola viruslarının ev sahibi orqanizmi (və ya təbii rezervuarı) deyildir. İnsanlar, yoluxmuş bir ev sahibi ilə təmasda olduqda infeksiyaya uğrayır, lakin insanlar infeksiyaya uğradıqdan sonra başqalarına Ebola virusunu ötürə bilərlər. Virusun təbii rezervuarını müəyyən etmək elmi dairələrdə böyük maraq doğurur, çünki bu bilik insanların bu xəstəliyin mənbəyi olan heyvanlar və həşəratlar ilə təmasda olma ehtimalını artıran coğrafi əraziləri və ekoloji sahələri göstərir.
Ebola-nın təbii rezervuarının meyvə yarasası olduğu görünür. Araşdırmalar meyvə yarasalarının üç növünün simptom olmadan infeksiyaya uğradığına dair dəlillər aşkar etmişdir. Bu yarasalar, bədənlərində Ebola spesifik genetik sıralamalar, və ya Ebola-ya qarşı immun cavabın dəlilini göstərmişdir, baxmayaraq ki, onlar xəstəlik əlamətləri göstərmirlər. Meyvə yarasaları, Ebola epidemiyalarının baş verdiyi bölgələri əhatə edən Afrika bölgələrində yaşayır və mərkəzi Afrikada insanlar tərəfindən yeyilir, bunlar yəqin ki, Ebola-nı insanlara və böyük primatlara yaymada açar rol oynayır. Yarasa, SARS və Marburg daxil olmaqla digər ölümcül xəstəliklər yaradan virusların rezervuarı kimi də təsbit edilmişdir.
Yoluxmuş yarasalar virusu meymunlara və böyük primatlara ötürə bilərlər, beləliklə insanlar, bu heyvanları öldürərkən və ya kəsərkən yoluxa bilərlər. Bişirmə virusu məhv edir, buna görə də yoluxma riski yarasanın və ya apenin ətinin hazırlanmasına görədir, bişirilmiş əti yeməkdən deyil. İnsanlar və heyvanlar da infeksiyaya uğramış yarasalarla və ya infeksiyaya uğramış yarasa özü ilə çirklənmiş meyvələrlə təmasda olduqda yoluxa bilərlər. Lakin, əksər insanlar virusu infeksiyaya uğramış şəxsin bədən mayelərinə birbaşa məruz qalaraq əldə edirlər.
Demoqratik Respublika Kongo-da 11-ci Ebola epidemiyası
2020-ci il noyabrın 18-də Demoqratik Respublikası Kongo-da (DRC) Ebola virus xəstəliyinin 11-ci epidemiyası sona çatdığı elan edildi. Epidemiyanın başlanğıcından bəri 13 sağlamlıq zonasında 55 ölümlə birlikdə 130 hal müşahidə edildi. Bu epidemiyanın müddəti 6 ay oldu.
Problemin mahiyyəti
Ebola virusu A sinif bioterrorizm agentidir və yüksək ölümcüllüklü hemorragik qızdırma yaradır. Ebola virusu bu dərəcədə təhlükəli olduğu üçün biosigorta səviyyəsi 4-ə təyin edilmişdir, bu da ən təhlükəli agentlər üçün təyin olunan səviyyədir. Ebola virusları ilə aparılan tədqiqatlar ən yüksək səviyyəli mühafizə, sərt giriş nəzarəti və yüksək ixtisaslı şəxslərlə həyata keçirilməlidir.
Bioterrorizm agenti olaraq təsnif edilməsinə əlavə olaraq, Ebola virusunun təbii epidemiyaları və onun daha da ortaya çıxması ciddi narahatlıqdır. İnsan populyasiyası artdıqca, insanların yarasalar və Ebola ilə yoluxmuş qeyri-insan primatları ilə təmasda olma ehtimalı artır. İnsan-dan-insana yayıma ehtimalı da artır, xüsusən hava nəqliyyatı dövründə. Son dövrlərdə Afrika’da baş verən Ebola virus xəstəliklərinin epidemiya və təzahürü bu riski açıqca göstərir.
Hələlik Ebola virus xəstəliyi üçün müalicə yoxdur; Ebola infeksiyasını müalicə etmək üçün dərman terapiyası yoxdur. İnsanları Ebola’dan qorumaq üçün təsdiqlənmiş vaksin yoxdur, baxmayaraq ki, qeyri-təsdiqlənmiş vaksin təsirli olduğu göstərilmişdir. Bir çox digər viral xəstəliklər kimi, Zika virusu kimi, Ebola da unudulmuş bir xəstəlik hesab olunurdu, çünki 2014-cü ilə qədər infeksiya sayı aşağı idi, buna görə anti-viral tədqiqatlara az sərmayə yatırılırdı. Alimlərin Ebola infeksiyalarını sürətlə müəyyən etmək üçün zəif diaqnostik vasitələrə sahib idi. Alimlərin hələ də virusun necə yayılması və xəstəlik yaratması barədə daha ətraflı bir anlayışa ehtiyacı var.
Ebola, yalnız insanlara deyil, eyni zamanda böyük primatlara da təhlükə yaradır. Qanunsuz ovlanma və yaşayış mühitinin itkisi ilə yanaşı, şimpanzelər və gorillalar Ebola virusuna yoluxmağa meyllidir. Bu virus, yoluxmuş heyvanların 90%-dən çoxunu öldürə bilər. Keçmiş Ebola infeksiyaları qorunan sahələrdə gorillaların təxminən üçdə birini məhv etmişdir və qərb çöl gorilla populyasiyaları Ebola tərəfindən elə bir dərəcədə azalmışdır ki, indi “kəskin təhlükə altında” hesab olunurlar.
Tədqiqatlar
Hər hansı bir virus infeksiyasında ilk atılan mühüm addımlardan biri infeksiya dövrünün çox erkən bir mərhələsində baş verir. Bu, virusun ev sahibi orqanizmin hüceyrəsinə bağlanıb daxil olduğu mərhələdir. Viruslar özbaşına çoxalmaq üçün çox kiçik olduğundan, mütləq daxil olmaq üçün bir ev sahibi hüceyrəyə hucum etməlidir ki, çoxalaraq daha çox kopyalar istehsal etsin. Sonra bu kopyalar digər orqanizmlərə yoluxaraq infeksiya dövrünü davam etdirirlər.
Bir çox virus, ev sahibi hüceyrəsinin səthində olan xüsusi bir protein ya da başqa bir növ molekul – reseptor tələb edir. Reseptorlar vasitəsilə virus, ev sahibi orqanizmin hüceyrəsinə daxil olur. Əgər bir orqanizm ya da hüceyrə bu xüsusi reseptora malik deyilsə, virus o orqanizmi ya da hüceyrə növünü yoluxdurmaqda çətinlik çəkir. Hər hansı xüsusi bir virus üçün bu reseptorun nədən ibarət olduğunu bilmək, alimlər üçün həyati bir bilgi parçasıdır, çünki alimlər hansı orqanizmlərin ya da hüceyrə növlərinin müəyyən bir virusla infeksiyaya uğramağa meyilli olduğunu biləcəklər. Alimlər bu günə qədər bilir ki, insanlarda Ebola virusu, çox sayda fərqli hüceyrə növlərini infeksiya edə bilir. Ebola’nın geniş bir ev sahibi orqanizm çeşidinə malik olduğu düşünülür; bu virus, primatlar, gəmiricilər və yarasalar daxil olmaqla müxtəlif məməliləri yoluxdura bilər. Bu bilgi, bir virusun hüceyrəyə daxil olmasını və infeksiyanı başlatmasını əngəlləyə biləcək terapiyaların hazırlanmasında istifadə oluna bilər.
