Karсinoid şişləri nədir?
Karсinoid şişlər, bədənin müxtəlif yerlərində yaranabiləcək yavaş inkişaf edən xərçəng növüdür. Karсinoid şişlər, neyroendokrin şişlər adlanan şişlərin bir altqrupunu təşkil edir və adətən həzm sistemində (mədə, əlavə ağır, kiçik bağırsaq, colon, düz bağırsaq) və ya ağciyərlərdə başlayır.
Karсinoid şişlər, adətən xəstəliyin son mərhələsində əlamət və simptomlar yaratmadan meydana gəlir. Karсinoid şişlər, bədənə hormon istehsal edib buraxaraq diareya və ya dəri tüklənməsi kimi əlamət və simptomlar yarada bilər.
Karсinoid şişlərin müalicəsi adətən cərrahlıq daxildir və dərmanları da əhatə edə bilər.
Karсinoid şişlərin əlamətləri
Bəzi hallarda, karсinoid şişlər heç bir əlamət və simptom verməyə bilər. Karсinoid şişlərin əlamətləri adətən qeyri-müəyyəndir və şişin yerindən asılıdır.
Ağciyərlərdə karсinoid şişlər
Ağciyərlərdəki karсinoid şişlərin əlamətləri aşağıdakılardır:
- Sinə ağrısı
- Astma
- Nəfəs darlığı
- Diareya
- Üz və boyun sahəsində qızartı və ya istilik hissi (dəri tüklənməsi)
- Çəki artımı, xüsusilə bel və üst arxada
- Şişkinlik xüsusiyyətli çəhrayı və ya bənövşəyi izlər
İç həyatda karсinoid şişlər
İç həyatda karсinoid şişlərin əlamətləri aşağıdakılardır:
- Abdominal ağrı
- Diareya
- Ürək bulanması, qusma və bağırsaq tıxanması nəticəsində nəcis keçirə bilməmə
- Düz bağırsaq qanaması
- Düz bağırsaq ağrısı
- Üz və boyun sahəsində qızartı və ya istilik hissi (dəri tüklənməsi)
Hansı hallarda həkimə müraciət edilməlidir?
Əgər sizi narahat edən və davamlı olan əlamət və simptomlar yaşayırsınızsa, həkiminizlə görüş təyin etməlisiniz.
Karсinoid şişlərin səbəbləri nədir?
Tədqiqatçılar karсinoid şişlərin səbəblərini dəqiq bilmir. Ümumilikdə, xərçəng, bir hücrənin DNT-sində mutasiyalar inkişaf etdirdikdə meydana gəlir. Bu mutasiyalar, hücrənin sağlıqlı hüceyrələr öləcəyində böyüməyə və bölünməyə davam etməsinə imkan verir.
Toplanan hüceyrələr bir şiş meydana gətirir. Xərçəng hüceyrələri yaxınlıqdakı sağlıqlı toxumalara daxil ola bilər və bədənin digər hissələrində yayıla bilər.
Həkimlər, karсinoid şişlərə səbəb olan mutasiyaların nə olduğunu bilmir. Lakin bilirlər ki, karсinoid şişlər neyroendokrin hüceyrələrdə inkişaf edir.
Neyroendokrin hüceyrələr, bədənin müxtəlif orqanlarında tapılır. Onlar bəzi sinir hüceyrəsi funksiyalarını və bəzi hormon istehsal edən endokrin hüceyrəsi funksiyalarını yerinə yetirirlər. Neyroendokrin hüceyrələr tərəfindən istehsal olunan bəzi hormonlar kortizol, histamin, insulin və serotonin kimi tanınır.
Risk faktorları
Karсinoid şişlərin inkişaf riskini artıran faktorlar aşağıdakılardır:
- Yaşlılıq. Yaşlı şəxslərdə gənc insanlara və uşaqlara nisbətən karсinoid şişlərin diaqnozu qoyulma ehtimalı daha yüksəkdir.
- Cins. Qadınlarda kişilərə nisbətən karсinoid şişlərin inkişaf etmə ehtimalı daha çoxdur.
- Ailə tarixi. Birinci tip çoxsaylı endokrin neoplaziya (MEN I) ailə tarixinin olması, karсinoid şişlərin inkişaf riskini artırır. MEN I olan insanlarda endokrin sistemin vəzilərində bir neçə şiş meydana gəlir.
Karсinoid şişlərdən yaranan komplikasiyalar
Karсinoid şişlərin hüceyrələri hormonlar və digər kimyəvi maddələr istehsal edə bilər ki, bu da aşağıdakı bir sıra komplikasiyalara səbəb olur:
- Karсinoid sindromu. Karсinoid sindromu, üz və boyun sahəsində qızartı və ya istilik hissi (dəri tüklənməsi), xroniki diareya və nəfəs almaqda çətinlik kimi digər əlamətləri yarada bilər.
- Karсinoid ürək xəstəliyi. Karсinoid şişlər, ürək kameralarının, qapaqların və qan damarlarının örtüyünün qalınlaşmasına səbəb ola biləcək hormonları istehsal edə bilər. Bu proses, ürək qapaqlarının sızmasına və ürək çatışmazlığına səbəb ola bilər ki, bu da qapaq dəyişdirmə cərrahiyyəsini tələb edə bilər. Karсinoid ürək xəstəliyi adətən dərmanlarla idarə oluna bilər.
- Cushing sindromu. Ağciyərlərdəki karсinoid şişi, bədənin çox miqdarda kortizol hormonunu istehsal etməsinə səbəb olan bir hormonun artıq istehsalını həyata keçirə bilər.
Karсinoid şişlərin diaqnozu
Karсinoid şişlərin diaqnozu üçün istifadə edilən test və prosedurlar aşağıdakılardır:
- Qan testləri. Karсinoid şişi olan şəxslərdə, qanlarında karсinoid şişlərin istehsal etdiyi hormonların yüksək səviyyələrini və ya bu hormonların bədəndə parçalandıqda yaranan məhsulları tapa bilərlər.
- İdrar testləri. Karсinoid şişlərindən əziyyət çəkən şəxslərdə, bədənin karсinoid şişlərinin istehsal etdiyi hormonları parçalandığı zaman yaranan bir kimyasalın həddindən artıq səviyyələri tapılır.
- Şəkil testləri. Şəkil testləri, kompüterləşdirilmiş tomoqrafiya (KT), maqnetik rezonans görüntüləmə (MRG), pozitron emissiya tomoqrafiyası (PET), oktreotid görüntüləmə və rentgen daxil olmaqla, həkiminizə karсinoid şişinin yerini dəqiqləşdirməkdə kömək edə bilər.
- İçinizə baxan bir kamera və ya boru. Həkiminiz bədənin içini müayinə etmək üçün obyekti olan uzun, nazik bir boru istifadə edə bilər. Endoskopiya, bir borunun boğazınızdan keçirilməsi ilə sizin həzm traktınıza daxil olmasını ehtiva edə bilər. Bronskospiya, boğazınızdan braژna keçirilməsi ilə ağciyərlərə daxil olmağa kömək edə bilər şi içində karсinoid şişlərinin olub olmadığını tapın. Kiçik bağırsağınıza baxmaq üçün, həkiminiz bir pil ölçülü kameranı udmağı tövsiyə edə bilər (kapsul endoskopiya).
- Laboratoriya testləri üçün toxuma nümunəsi kəsilməsi. Şişdən bir toxuma nümunəsi (biopsiya) toplanaraq diaqnozunuzu təsdiqləməyə kömək edə bilər. Hansı biopsiya növünün keçirilməsi şişin yerindən asılıdır. Bəzi hallarda, cərrah, şişdən hüceyrələri çəkmək üçün bir iynə istifadə edə bilər. Başqa hallarda, biopsiya cərrahiyyə zamanı toplana bilər. Toxuma test üçün bir laboratoriyaya göndərilir ki, bu da şişdəki hüceyrələrin növlərini və həmin hüceyrələrin mikroskop altında görünüşünü müəyyən etməyə kömək edir.
Karсinoid şişlərin müalicəsi
Şişin yerinə, xərçəngin bədənin digər hissələrinə yayılıb-yayılmadığına, şişin istehsal etdiyi hormonların növlərinə, sağlamlığınıza və şəxsi istəklərinizə əsaslanaraq karсinoid şişin müalicəsi fərqlənir.
Cərrahiyyə
Əgər erkən aşkar edilərsə, karсinoid şiş tamamen cərrahiyyə ilə çıxarıla bilər. Əgər karсinoid şişləri kəşf edildikdə irəliləmişdirsə, onun tamamilə çıxarılması mümkün olmaya bilər. Bəzi hallarda, cərrahlar, əlamət və simptomları nəzarət etməkdə kömək etmək üçün şişin mümkün qədər çoxunu çıxarmağa çalışa bilər.
Dərmanlar
Karсinoid sindromunun müalicəsində istifadə edilən dərmanlar bunlardır:
- Xərçəng hüceyrələrinin hormon axışını dayandıran dərmanlar. Şiş tərəfindən istehsal olunan hormonları bloklamaq üçün dərmanların istifadəsi, karсinoid sindromunun əlamətlərini azaltmağa və şişin inkişafını yavaşlatmağa kömək edə bilər. Oktreotid (Sandostatin) və lanreotid (Somatuline Depot) dərmanları dərinin altına inyeksiya edilməklə verilir. Hər iki dərmandan yan təsirlər mədədə ağrı, şişkinlik və diareya ola bilər. Telotristat (Xermelo), bəzən oktreotid və ya lanreotid ilə birlikdə istifadə olunan bir həbdır ki, karсinoid sindromunun əlamətlərini daha da yaxşılaşdırmağa çalışır.
- Xərçəng hüceyrələrini birbaşa radiasiya ilə vurmaq üçün dərmanlar. Peptid reseptor radionüklid müalicəsi (PRRT), xərçəng hüceyrələrini hədəf alan dərmanı radyoaktiv maddə ilə birləşdirir. Karсinoid şişlər üçün PRRT tətbiqində, dərman bədəninizə inyeksiya edilir, xərçəng hüceyrələrinə çatır, hüceyrələrə bağlanır və radiasiyanı birbaşa onlara çatdırır. Bu müalicə, oktreotid və ya lanreotid istifadəsinə baxmayaraq irəliləyən xərçəng olan insanlarda istifadə olunur.
Karсinoid şişlərin qaraciyəyə yayıldığı hallarda müalicə
Karсinoid şişlər tez-tez qaraciyərə yayılır (metastaz). Müalicə seçimləri aşağıdakılardır:
- Qaraciyər cərrahiyyəsi. Qaraciyərin bir hissəsini çıxarmaq üçün cərrahiyyə (qaraciyər reseksiyası) qaraciyər şişlərinə səbəb olan əlamətləri nəzarət edə bilər.
- Qaraciyər şişlərinə qan axınını dayandırmaq. Qaraciyərin əsas arteriyasını (qaraciyər arteriyası) tıxayaraq, xərçəng hüceyrələrinin qaraciyərə yayılmasının qan axını kəsilməsi üçün bir prosedur. Sağlam qaraciyər hüceyrələri digər qan damarlarından gələn qanla sağ qalır.
- İstilik və ya soyuq ilə xərçəng hüceyrələrini öldürmək. Radiofrekans ablyasiyası, qaraciyərdəki karсinoid şiş hüceyrələrinin ölümünə səbəb olan istilik müalicələri aparır. Kriyoablasiya, xərçəng hüceyrələrini öldürmək üçün dondurma və çözülmə dövrlərini istifadə edir.
Həkimlə görüşə hazırlanma
Əgər sizi narahat edən əlamət və simptomlar varsa həkimlə görüş təyin etməlisiniz. Əgər həkiminiz karсinoid şişindən şübhələnirsə, sizi yönləndirə bilər:
- Həzm problemləri üzrə mütəxəssis həkim (qastroenteroloq)
- Ağciyər problemləri üzrə mütəxəssis həkim (pulmonoloq)
- Xərçəngi müalicə edən həkim (onkoloq)
Həkimlə görüş zamanı müzakirə ediləcək çox məlumat olduğu üçün əvvəlcədən hazırlıq etməlisiniz.
Nələr etməlisiniz
- Görüşdən əvvəlki məhdudiyyətləri bilmək. Görüşü təyin edərkən, əvvəldən nəsə etməli olub-olmadığını, məsələn, pəhriz məhdudiyyətlərini soruşmağı unutmayın.
- Yaşadığınız əlamətləri qeyd edin, hətta bunların görüşün səbəbi ilə əlaqəsi olmasa belə.
- Son şəxsi məlumatları qeyd edin, məsələn, son həyat dəyişiklikləri və ya böyük streslər.
- Hətta alınan bütün dərmanları, vitaminləri və ya qida əlavələrini siyahıya alın.
- Yanınızda bir ailə üzvü və ya dost götürməyi düşünün. Bəzən görüş zamanı verilən bütün məlumatları xatırlamaq çətin ola bilər. Sizi müşayiət edən biri, unudduğunuz və ya qaçırdığınız bir şeyi xatırlaya bilər.
- Soruşmaq istədiyiniz sualların siyahısını hazırlayın.
Həkiminizlə soruşulacaq bəzi əsas suallar bunlardır:
- Hansı səbəblə əlamətlərim yaranır?
- Bu əlamətlərin digər mümkün səbəbləri varmı?
- Hansı testlərə ehtiyacım var? Bu testlərin hər hansı xüsusi hazırlıq tələb edib-etmədiyini soruşun.
- Müalicə variantları hansılardır və hansını tövsiyə edirsiniz?
- Hər müalicə üçün gözlənilən risklər və yan təsirlər hansılardır?
- Müalicə alarsam, proqnozum nə olacaq?
- Müalicə gündəlik iş və fəaliyyətimi necə təsir edir?
- Başqa sağlamlıq problemlərim var, bunları necə birlikdə idarə edə bilərəm?
- Nə qədər tez-tez izləmə ziyarətinə ehtiyacım olacaq?
Həkiminiz soruşa biləcəyi suallar
Həkiminiz bu sualları verə bilər:
- Əlamətləri ilk dəfə nə vaxt yaşamağa başladınız?
- Əlamətləriniz davamlıdırmı, ya da arada bir meydana gəlirmi?
- Əlamətləriniz nə dərəcədə ciddi?
- Nə əlamətlərinizi yaxşılaşdırır?
- Nə əlamətlərinizin pisləşməsinə səbəb olur?
