Qoyun immuniteti (həmçinin qoyun effekti, icma immuniteti, əhali immuniteti və ya kütləvi immunitet olaraq da adlandırılır) infeksion xəstəliklərdən dolayı dolayı qorunma formasını təmsil edir. Bu, bəzi xəstəliklər zamanı bir çox insanın infeksiyaya qarşı immun olduğu zaman baş verə bilər, istər peyvənd vasitəsilə, istərsə də əvvəlki infeksiyalar yolu ilə, beləliklə, immuniteti olmayan şəxslərin infeksiyaya yoluxma ehtimalını azaldır. İmmun olan şəxslərin xəstəlik yaymasına səbəb olması ehtimalı azdır və bu, infeksiya zəncirlərini pozaraq xəstəliyin yayılmasını durdurur və ya yavaşladır. Bir icma içində immun olan şəxslərin nisbəti nə qədər yüksəkdirsə, immun olmayan şəxslərin infeksion şəxslərlə təmas etmə ehtimalı bir o qədər azdır.
İnsanlar immunitet qazanmaq üçün əvvəlki bir infeksiyadan sağaldıqda və ya peyvənd vasitəsilə bu hala gələ bilərlər. Bəzi insanlar tibbi səbəblərdən (məsələn, immun çatışmazlığı və ya immunosupressiya) immun vəziyyətə gələ bilməzlər və bu qrup üçün qoyun immuniteti mühüm qorunma metodudur. Qoyun immuniteti həddi çatıldıqda, xəstəlik tədricən əhalidən yox olur. Bu, dünya miqyasında qazanıldıqda, infeksiyaların daimi olaraq sıfıra endirilməsi ilə nəticələnə bilər ki, buna da eradikasiya deyilir. Peyvənd yolu ilə qazanılan qoyun immuniteti 1977-ci ildən kiçik çiçəyin tamamilə yox olmasına səbəb olmuşdur və digər xəstəliklərin azalmasına da kömək etmişdir. Qoyun immuniteti yalnız yoluxucu xəstəliklər üçün tətbiq olunur, yəni bu xəstəlik bir insanın digərinə ötürülməsi ilə baş verir. Məsələn, tetanus yoluxucudur, amma yoluxucu deyil, buna görə də qoyun immuniteti ona şamil edilmir.
Qoyun immuniteti 1930-cu illərdə təbii bir fenomen olaraq tanınmağa başladı; bu zaman müşahidə olunmuşdur ki, əhəmiyyətli sayda uşağın kızamıxdan immun olduqdan sonra, yeni yoluxmaların sayı müvəqqəti olaraq azalmışdır, bunun arasında peyvənd olunmamış insanlar da vardır. Kütləvi peyvəndlər qoyun immunitetini təmin etmək üçün adi hala gəlib və bir çox infeksion xəstəliklərin yayılmasını önləməkdə müvəffəqiyyətini sübuta yetirmişdir. Peyvəndlərə qarşı müxalifət qoyun immunitetinə maneə yaratmış, qarşısı alına bilən xəstəliklərin aşağı peyvənd nisbətlərinə malik əhalilərdə davam etməsinə və ya geri dönməsinə səbəb olmuşdur.
Dəqiq qoyun immuniteti həddi (HIT) xəstəliyin əsas reproduksiya sayına bağlı olaraq dəyişir. Yüksək həddə olan bir xəstəliyin nümunəsi kızamıxdır; HIT 95%-dən çoxdur.
Qoyun immunitetinintəəsirleri
1. İmmuniyyəti olmayanların qorunması
Bəzi insanlar ya peyvənddən sonra immunitet qazana bilmir, ya da tibbi səbəblərdən peyvənd oluna bilmir. Yeni doğulmuş körpələr bir çox peyvəndi almaq üçün çox kiçikdirlər, ya təhlükəsizlik səbəbləri, ya da passiv immunitet peyvəndi təsirsiz hala gətirir. HIV/AIDS, limfoma, leykozu, sümük iliyinin xərçəngi, zəif milt və ya kemoterapi, radioterapiya səbəbindən immun çatışmazlığı olan insanlar əvvəlki immunitetlərini itirmiş ola bilərlər, buna görə də peyvəndlər onlara heç bir fayda verməyə bilər.
Peyvənd alınan insanların bir hissəsi uzunmüddətli immunitet qazana bilmir. Peyvənd əleyhinə göstərişlər bəzi şəxslərin peyvənd olunmasına maneə yarada bilər. İmmuniyyət qazanmadıqları üçün, bu qruplardakı insanlar tibbi vəziyyətlərinə görə infeksiyadan ağırlaşma riskləri yüksək ola bilər, amma əgər əhalinin kifayət qədər faizi immun olsa, hələ də qorunmuş ola bilərlər.
Bir yaş qrupundakı yüksək immunitet digər yaş qrupları üçün qoyun immuniteti yarada bilər. Yetkinlərin pertussisə qarşı peyvənd olunması, peyvənd oluna bilməyən kiçik körpələrdə pertussis hadisələrinin azalmasına səbəb olur; bu, xəstəliyin ağırlaşmalarına qarşı ən yüksək riski daşıyanları nəzərə alaraq xüsusilə vacibdir. Eyni şəkildə, pneumokok peyvəndi alan uşaqlar, daha kiçik, peyvənd olunmamış qardaşlarında pnevmoniya hadisələrinin azalmasına səbəb olur. Uşaqların pneumokok və rotavirusa qarşı peyvənd edilməsinin təsiri, böyüklərdə peyvəndlər almadığı üçün pnevmoniya və rotavirusla bağlı xəstəxanaya qəbul halları azalır. İnfeksiya, yaşlılarda gənc yaş qruplarına nisbətən daha ağır olur, lakin infeksiya peyvəndləri bu demoqrafikda təsirsizdir, çünki yaş ilə immun sistemin zəifləməsi baş verir. Lakin, məktəb yaşındakı uşaqlara mövsümi qrip immunizasiya prioritet verilməsi, yaşlıların peyvənd edilməsindən daha təsirli olduğu üçün, yaşlılara müəyyən dərəcədə qorunma yaratdığı göstərilmişdir.
Cinsi yolla ötürülən infeksiyalar (CYÖİ) üçün bir cinsdəki yüksək immunitet, hər iki cins üçün qoyun immuniteti yaradır. Bir cinsə yönəlmiş CYÖİ peyvəndləri, hədəf cinsdə yüksək peyvənd götürülməsi halında hər iki cinsdə olan CYÖİ-lərin əhəmiyyətli dərəcədə azalmasına səbəb olur. Lakin, qadınların peyvəndindən yaranan qoyun immuniteti homoseksual kişilərə uzanmaz. Hədəf cinsdə peyvənd götürülməsi aşağıdırsa, o zaman digər cinsin peyvənd olunması lazım ola bilər ki, hədəf cinsin kifayət qədər qorunma qadri yetsin. Yüksək riskli davranışlar CYÖİ-lərin aradan qaldırılmasını çətinləşdirir, çünki əksər infeksiyalar orta riskli insanlar arasında baş verir, amma əksəriyyət geniş riskli davranışlarla yoluxanlar arasında yayılır. Bu səbəbdən bəzi əhalilərdə qoyun immunitetinin yaradılması üçün yüksək riskli şəxsləri və ya hər iki cinsi peyvənd etmək lazım ola bilər.
2. Evolyusiya təzyiqi və serotip dəyişməsi
Qoyun immunitetinin özü patogenlər üzərində evolyusiya təzyiqi yaradır, viral evrimi təşviq edərək yeniliyi mümkün edən strinlərin istehsalını təşviq edir ki, bunlar qoyun immunitetini aşaraq əvvəllər immun olan şəxsləri yoluxdururlar. Yeni strinlərin evrimi serotip dəyişikliyi və ya serotip dəyişməsi adlanır, çünki spesifik bir serotipin prevalansı yüksək immunitet səviyyələri səbəbindən azalır, bu da digər serotiplərin onun yerini almasına imkan verir.
Molekulyar səviyyədə, viruslar qoyun immunitetindən antigenik sürüşmə yolu ilə qaçır, bu zaman mutantlar virusun səthi antigenini kodlayan viral genoma hissəsinin içində yığılır ki, bu da virusun epitopunu dəyişir. Alternativ olaraq, ayrı viral gen seqmentlərinin yenidən dizayn olunması, ya da antigenik dəyişmə, bu, dövriyyədə daha çox strin olduğunda daha adi hallar ola bilər ki, yeni serotiplər də yaradılır. Bunlar baş verdikdə, xatirə T hüceyrələri virusu artıq tanımır və buna görə də insanlar dövriyyədə olan üstün strinə qarşı immunitet qazanmış olmurlar. Həm influenza, həm də norovirus üçün epidemiyalar müvəqqəti olaraq qoyun immunitetini təşviq edir, ta ki yeni dominant strin meydana gələnə qədər, ardıcıl epidemiyaların dalğalarını yaradır. Bu evrim qoyun immunitetinə meydan oxuduğundan, geniş spesifik neytrallaşdırıcı antikorlar və spesifik serotiplərdən kənara qoruma verə bilən “universal” peyvəndlər inkişaf etdirilməkdədir.
İlk Streptococcus pneumoniae peyvəndləri, antibiotiklərə davamlı növlər daxil olmaqla, peyvənd serotiplərinin (VT) burun boşluğunda daşınmasını əhəmiyyətli dərəcədə azaltdı, ancaq bu, qeyri-peyvənd serotiplərinin (NVT) daşınmasının artması ilə tam ödənildi. Ancaq bu, xəstəlik hadisələrinin nisbətinə təsir etmədi, çünki NVT-lər VT-lərdən daha az invazivdir. O vaxtdan bəri, ortaya çıxan serotiplərdən qoruma təmin edən pnevmoniya peyvəndləri təqdim olunmuşdur və meydana gəlməsinin qarşısını almışdır. Gələcək dəyişmə imkanları qalır, buna görə də bu problemlərlə məşğul olmaq üçün daha geniş VT əhatəsi və daha çox səthi antigeni olan öldürülmüş hüceyrələrdən istifadə edən peyvəndlərin inkişafı kimi strategiyalar mövcuddur.
3. Xəstəliklərin eradikasiyası
Əgər qoyun immuniteti əhalidə yaradılıb və müəyyən müddət saxlansa, xəstəlik qaçılmaz olaraq aradan qaldırılır – artıq endemik yayılmalar baş vermir. Əgər eradikasiya dünya miqyasında həyata keçirilmiş və hadisələrin sayı daimi olaraq sıfıra enmişdirsə, onda bir xəstəlik eradikasiya edilmiş elan edilə bilər. Eradikasiya, infeksion xəstəliklərin yayılmasının nəzarətində ictimai sağlamlıq təşəbbüslərinin son təsiri və ya nəticəsi olaraq qəbul edilə bilər.
Eradikasiya müsbət cəhətləri xəstəlikdən doğan bütün morbidlik və ölüm hallarını sona çatdırmaq, fərdlər, səhiyyə xidmətləri və hökumətlər üçün maliyyə qənaətləri, xəstəliyin yayılmasına nəzarət üçün sərf olunan resursların başqa yerlərdə istifadə edilməsinə imkan yaratmağı əhatə edir. Bu günə qədər, qoyun immuniteti və peyvənd istifadəsi ilə iki xəstəlik eradikasiya edilmişdir: rinderpest və kiçik çiçək. Hal-hazırda poliomielit üçün qoyun immuniteti yaradan eradikasiya səyləri davam edir, lakin vətəndaş iğtişaşlar və müasir tibbi mülahizələrə olan etimadsızlıq bu prosesi çətinləşdirir. Yetərli sayda insan vaksin götürməyə qərar verərsə, məcburi peyvənd, eradikasiya səylərinə müsbət təsir göstərə bilər.
Qoyun immunitetinin mexanizmi
Xəstəliklərə qarşı immun olan şəxslər, xəstəliyin yayılmasında maneə rolunu oynayaraq xəstəliyin digər insanlara ötürülməsini yavaşladır və ya mane olur. Bir insanın immuniteti təbii infeksiya yolu ilə və ya peyvənd kimi süni yollarla əldə edilə bilər. Nüfuzun kritik bir nisbəti immun hala gəldikdə, “qoyun immuniteti həddi” (HIT) və ya “qoyun immuniteti səviyyəsi” (HIL) adlanır, xəstəlik artıq əhalidə mövcud olmaya bilər, endemik olmağı dayandırır.
Qoyun immunitetinin nəzəri əsasları, adətən, peyvəndlərin möhkəm immunitet yarada biləcəyini, əhalinin təsadüfi qarışacağını, patogenin immun reaksiyanı aşmaq üçün evrilməyəcəyini və xəstəliyin insana aid olmayan bir daşıyıcısının olmadığını fərz edir.
| Xəstəlik | Ötürülmə | R0 | HIT |
|---|---|---|---|
| Kızamıq | Hava ilə | 12–18 | 92–95% |
| Pertussis | Hava damcıları ilə | 12–17 | 92–94% |
| Difteriya | Tükrəklə | 6–7 | 83–86% |
| Rubella | Hava damcıları ilə | ||
| Kiçik çiçək | 5–7 | 80–86% | |
| Poliomielit | Fekal-oral yol | ||
| Quş çıxması | Hava damcıları ilə | 4–7 | 75–86% |
| COVID-19 (COVID-19 pandemiyası) |
2.5–4 | 60–75% | |
| SARS (2002–2004-cü illər SARS epidemiyası) |
2–5 | 50–80% | |
| Ebola (Qərbi Afrikada Ebola virusu epidemiyası) |
Bədən mayeləri ilə | 1.5–2.5 | 33–60% |
| İnflyuenza (influenza pandemiyaları) |
Hava damcıları ilə | 1.5–1.8 | 33–44% |
- R0⋅S=1.{displaystyle R_{0}cdot S=1.}
- pc=1−1R0.{displaystyle p_{c}=1-{frac {1}{R_{0}}}.}
Passiv immunitet
Şəxsi immunitet, bir patogena qarşı antikorların bir insandan digərinə keçirilməsi ilə də əldə edilə bilər. Bu, təbii olaraq baş verə bilər ki, burada anaların antikorları, əsasən immunoglobulin G antikorları, plasenta vasitəsilə və kolostrumda fetuslara və yeni doğulmuşlara keçir. Passiv immunitet, aşkarlanmış şəxsin immun şəxsinin serumundan və ya plazmasından antikorların inyeksiya edilməsi ilə süni olaraq da əldə edilə bilər.
Passiv immunitetdən əldə edilən qoruma dərhal olur, lakin həftələrdən aylara qədər azalmağa başlayır, buna görə qoyun immunitetinə olan hər hansı bir töhfə müvəqqəti olur. Fetuslar və yeni doğulmuşlar arasında xüsusilə ağır olan xəstəliklər, məsələn, influenza və tetanus, ana tərəfindən antikorların uşaqla keçirilməsi məqsədiylə hamilə qadınlar immunizasiya oluna bilər. Eyni yolla, infeksiya halları ilə daha çox qarşılaşma ehtimalı olan və ya infeksiyadan komplikasiyaya meyilli olan yüksək risk qrupları, bu infeksiyaların qarşısını almaq və ya simptomların şiddətini azaltmaq üçün antikor hazırlıqları ala bilərlər.
