Laym xəstəliyi dörd əsas bakteriya növü tərəfindən yaranır. Borrelia burgdorferi və Borrelia mayonii ABŞ-da Laym xəstəliyinə səbəb olur; Borrelia afzelii və Borrelia garinii isə Avropada və Asiyada bu xəstəliyi yaradır. Laym xəstəliyi, ən çox ixir-yer tısbağaları tərəfindən ötürülən xəstəlikdir. Laym xəstəliyi, adətən, maral tısbağası adlanan, infeksiyaya uğramış qara ayaqlı tısbağanın dişləməsi ilə yayılır.
Laym xəstəliyinə yoluxma ehtimalınız, otlu və sıx meşəlik ərazilərdə yaşayırsınızsa və ya vaxt keçirirsinizsə daha yüksəkdir; burada Laym xəstəliyini daşıyan tısbağalar yaşayır. Tısbağaların çox olduğu ərazilərdə həm özünüzü, həm də uşaqlarınızı qorumaq üçün ağılınıza gələn tədbirlər görmək vacibdir.
Laym xəstəliyinin səbəbləri
Laym xəstəliyi Borrelia burgdorferi və Borrelia mayonii bakteriyaları tərəfindən yaranır. Bu bakteriyalar əsasən qara ayaqlı tısbağalar və ya maral tısbağaları tərəfindən daşıyıcı kimi ötürülür. Gənc qəhvəyi tısbağalar adi bir səviyyədə, kiçik bir dənə (xardal toxumu) qədər olur, bu da onları tapmağı demək olar ki, qeyri-mümkün edir.
Laym xəstəliyinə yoluxmaq üçün, infeksiyaya uğramış maral tısbağası sizə dişləməlidir. Bakteriyalar dişləmə yolu ilə dərinizə daxil olur və nəticədə qan dövranınıza daxil olur.
Çoğunluq hallarda, Laym xəstəliyini ötürmək üçün maral tısbağası 36-dan 48 saatadək yapışıq qalmalıdır. Dişlənmiş tısbağanın şişkin görünməsi, bakteriyaları ötürmək üçün kifayət qədər qida almış ola biləcəyi anlamına gəlir. Tısbağanı mümkün olan ən qısa zamanda çıxarmaq infeksiyanı önləyə bilər.
Risk faktorları
Yaşadığınız yer və ya tətildə olduğunuz ərazilər Laym xəstəliyinə yoluxma şansınıza təsir edə bilər. Peşəniz və açıq havada keçirdiyiniz fəaliyyətlər də riskləri artırır. Laym xəstəliyinin ən çox rast gəlinən risk faktorları bunlardır:
- Meşəli və otlu ərazilərdə vaxt keçirmək. Maral tısbağaları daha çox sıx meşəlik ərazilərdə rast gəlir. Bu bölgələrdə çox vaxt keçirən uşaqlar xüsusilə risk altındadır. Açıq havada işləyən böyüklər də daha yüksək riskdədir.
- Dərinin örtülməməsi. Tısbağalar, açıq olan dəridə asanlıqla yapışır. Tısbağaların yaygın olduğu ərazilərdə olsanız, uzunqol köynək və uzun şalvar geyinərək özünüzü və uşaqlarınızı qoruyun. Heyvanların uzun ot və otlar arasında dolaşmasına icazə verməyin.
- Tısbağaları vaxtında və düzgün çıxarmamaq. Tısbağanı dərinizdə 36-48 saat və ya daha uzun müddət yapışıb qaldıqda dişləmə yeri bakteriyaları qanınıza daxil edə bilər. Əgər tısbağanı iki gün ərzində çıxartsanız, Laym xəstəliyinə yoluxma riskiniz aşağıdır.
Laym xəstəliyinin simptomları
Laym xəstəliyinin simptomları fərqlidir və adətən mərhələlər üzrə görünür, lakin bu mərhələlər üst-üstə düşə bilər.
Erkən simptomlar
Tısbağanın dişlədiyi yerdə bir az qırmızı şişlik, komar dişləməsinə bənzəyən bir şişlik görünə bilər və bir neçə gün ərzində aradan qalxır.
Lakin, bu simptomlar, yoluxduğunuzdan bir ay ərzində baş verə bilər:
- Qırmızılaşma. İnfeksiyaya uğramış bir tısbağanın dişləməsindən 3-30 gün sonra genişlənən qırmızı bir sahə görünə bilər. Qırmızılaşma (erythema migrans) günlər ərzində yavaş-yavaş genişlənir və 12 düym (30 santimetr) qədər yayıla bilər. Qırmızılaşma adətən qaşınmır və ağrılı olmur, ancaq toxunduqda isti hiss edilə bilər.
Erythema migrans, Laym xəstəliyinin əsas göstəricilərindən biridir, lakin hər kəsdə bu xəstəliyi yaşayanlar arasında qırmızılaşma inkişaf etmir. Bəzi insanlar bu qırmızılaşmanı bədənlərinin bir neçə yerində inkişaf etdirə bilərlər.
- Digər simptomlar. Qızdırma, titrəmə, yorğunluq, bədən ağrıları, baş ağrısı, boyun sərtliyi və şişmiş limfa düyünləri ilə birlikdə meydana çıxırsınız, qırmızılaşma ilə yanaşı.
Sonrakı simptomlar
Yaxşı müalicə olunmadıqda, Laym infeksiyasının yeni simptomları gələcək həftələrdə baş verə bilər. Bu simptomlar aşağıdakıları əhatə edir:
- Erythema migrans. Qırmızılaşma bədənin digər regionlarında görünə bilər.
- Ətraf ağrısı. Şiddətli ətraf ağrıları və şişkinlik, daha çox dizlərinizdə təsir edə bilər, lakin ağrı bir oynağdan digərinə keçə bilər.
- Nevroloji problemlər. Yoluxmadan sonra həftələr, aylar və ya illərlə bu günlərdə beyninizi əhatə edən qabların iltihabı (meninigit), bir tərəfdə müvəqqəti iflic (Bell iflici), uzuvlarınızda uyuşma veya zəiflik, və əzələ hərəkətində qənaətçilik yarana bilər.
Daha az rast gəlinən simptomlar
İnfeksiyadan bir neçə həftə sonra bəzilərinin aşağıdakı əlamətləri inkişaf edə bilər:
- Ürək problemləri, məsələn, qeyri-adi ürək döyüntüsü
- Göz iltihabı
- Qaraciyər iltihabı
- Şiddətli yorğunluq
Hansı zaman həkimə müraciət etməlisiniz?
Tısbağa dişlədikdən sonra simptomlar varsa.
Yalnız tısbağa dişləmələrinin bir hissəsi Laym xəstəliyinə səbəb olur. Tısbağanın dərinizdə daha uzun müddət qalması, xəstəliyə yoluxma riskinizi artırır. Tısbağa 36-48 saatdan az yapışarsa, Laym infeksiyası baş vermir.
Əgər dişlənmə olduğuna inanırsınızsa və Laym xəstəliyinin simptomlarından şikayət edirsinizsə — xüsusilə, Laym xəstəliyinin yaygın olduğu ərazidə yaşayırsınızsa — həkiminizlə əlaqə saxlamalısınız. Laym xəstəliyinin müalicəsi daha erkən başlayanda daha effektivdir.
Simptomlar yox oluncaya qədər həkiminizə müraciət edin
Simptomlar yox olduqda belə həkiminizə müraciət edin — simptomların olmaması xəstəliyin tamamilə yox olduğu anlamına gəlmir. Müalicəsiz, Laym xəstəliyi infeksiyadan aylarla, bəzən illərlə sonra bədənin başqa hissələrinə yayılaraq artrit və sinir sistemində problemlərə səbəb ola bilər. Tısbağalar eyni zamanda Babesiosis və Kolorado tısbağa qızdırması kimi digər xəstəlikləri də ötürə bilər.
Laym xəstəliyinin diaqnozu
Laym xəstəliyinin çox sayda simptomları tez-tez digər xəstəliklərdə müşahidə olunur, buna görə diaqnoz qoymaq çətin ola bilər. Üstəlik, Laym xəstəliyini keçirən tısbağalar da digər xəstəlikləri yayır.
Əgər xas Laym xəstəliyi qırmızılaşmasını yaşamırsınızsa, həkiminiz sizin tibbi tarixinizi, yayda açıq havada olub olmadığınızı soruşa bilər; burada Laym xəstəliyi yaygındır. Sonra həkiminiz fiziki müayinə aparacaq.
Bakteriyalara qarşı antikorları tanımaq üçün laboratoriya testləri diaqnozu dəstəkləmək və ya təkzib etməkdə kömək edə bilər. Bu testlər, infeksiyadan bir neçə həftə sonra daha etibarlıdır, çünki bədənin antikor istehsal etməsi üçün kifayət qədər vaxt olur. Bu testlər aşağıdakılardır:
- Enzim ilə bağlı immunosorbent test (ELISA). Bu test, Laym xəstəliyini aşkar etmək üçün ən çox istifadə olunur. ELISA B. burgdorferi-ə qarşı antikorları aşkarlayır. Lakin, bu test bəzən yanlış müsbət nəticələr təqdim edə biləcəyi üçün diaqnoz qoymaq üçün yeganə əsas kimi istifadə edilmir.
Bu test, Laym xəstəliyinin erkən mərhələsində müsbət olmaya bilər, lakin qırmızılaşma, Laym xəstəliyini daşıyan tısbağaların olduğu ərazilərdə yaşayan insanlar üçün testi əlavə testarla diaqnozu təsdiq etməyə kifayət qədər fərqlidir.
- Western blot testi. Əgər ELISA testi müsbət olsa, bu test adətən diaqnozu təsdiqləmək üçün edilir. Bu iki mərhələli yanaşmada, Western blot B. burgdorferi-nin bir neçə proteininə qarşı antikorları aşkar edir.
Laym xəstəliyinin müalicəsi
Laym xəstəliyini müalicə etmək üçün antibiotiklər istifadə olunur. Ümumiyyətlə, müalicəyə nə qədər tez başlansanız, o qədər tez sağalacaqsınız.
Antibiotiklər
- Şifahi antibiotiklər. Bunlar, başlanğıc mərhələsində Laym xəstəliyi üçün standart müalicədir. Bu antibiotiklər adətən böyüklər və 8 yaşından yuxarı uşaqlar üçün doksisiklin və ya daha gənc uşaqlar, hamilə və ya süd verən qadınlar üçün amoksisillin və ya sefuroksimdir.
Antibiotiklərdən ibarət olan 14-21 günlük müalicə kursu adətən tövsiyə olunur, lakin bəzi tədqiqatlar 10-14 gün ərzində antibiotik qəbulunun eyni dərəcədə effektiv olduğunu göstərir.
- İntravenöz antibiotiklər. Əgər xəstəlik mərkəzi sinir sistemini təsirləndirirsə, həkiminiz 14-28 gün ərzində intravenöz antibiotik müalicəsini tövsiyə edə bilər. Bu müalicə infeksiyanı aradan qaldırmaqda effektivdir, lakin simptomlardan sağalmağınız üçün bəzi vaxt tələb oluna bilər.
İntravenöz antibiotiklərin bir çox yan təsiri ola bilər, məsələn: ağ qan hüceyrələrinin sayının azalması, yüngül və ya şiddətli ishal, ya da Laym xəstəliyi ilə əlaqəsi olmayan digər antibiotiklərə qarşı dayanıqlı orqanizmlərlə mühitlənmə və ya infeksiya.
Müalicədən sonra, bir neçə insan hələ də bəzi simptomlardan əziyyət çəkir, məsələn, əzələ ağrıları və yorğunluq. Bu davam edən simptomların, post-müalicə Laym xəstəliyi sindromu adlanan səbəbi məlum deyil, və daha çox antibiotiklə müalicə etmək kömək etmir.
Bəzi mütəxəssislər, Laym xəstəliyi olan xüsusi insanların avtomatik immun reaksiya inkişaf etməyə meyilli olduğuna inanır, bu da onların simptomlarına səbəb olur.
