Pnevmoniya: səbəbləri, simptomları və müalicəsi

Ümumi Məlumat

Pnevmoniya tənəffüs yollarındakı hava kisələrinin iltihablanmasına səbəb olan infeksiyadır. Hava kisələri maye və ya irinlə dolaraq öskürək, qızdırma, titrəmə və nəfəs almaqda çətinlik yaradır. Pnevmoniyaya müxtəlif mikroblar, o cümlədən bakteriyalar, viruslar və göbələklər səbəb ola bilər.

Pnevmoniyanın ciddiliyi yüngüldən həyati təhlükə yaradan vəziyyətlərə qədər dəyişə bilər. Bu xəstəlik ən ciddi şəkildə yenidoğanlar, uşaqlar, 65 yaşdan yuxarı insanlar və sağlamlıq problemləri olan insanlar üçün təsirli olur.

Pnevmoniyanın simptomları

Pnevmoniyanın simptomları yüngüldən ciddi vəziyyətə qədər dəyişir, infeksiyaya səbəb olan mikrobin növü, yaş və ümumi sağlamlıq da daxil olmaqla bir sıra amillərə bağlıdır. Yüngül simptomlar, adətən, soyuqdəymə və ya qripə bənzəyir, lakin daha uzun müddət davam edir.

Pnevmoniyanın simptomları aşağıdakılardır:

• Nəfəs alarkən və ya öskürərkən döş ağrısı
• Birbaşa düşüncə dəyişiklikləri və ya çaşqınlıq (65 yaş və yuxarı insanlarda)
• Öskürək, bu da bəlğəm yarada bilər
• Yorğunluq
• Qızdırma, tərləmə və titrəmə
• Normaldan aşağı bədən temperaturu (65 yaşdan yuxarı insanlar və zəif immun sistemli insanlar üçün)
• Ürək bulanması, qusma və ya ishal
• Nəfəs darlığı

Yenidoğanlar infeksiya əlamətləri göstərməyə bilər, ya da qusma, qızdırma və öskürək göstərə bilər, narahat ya da yorğun görünə bilər, ya da nəfəs almaqda və yeməkdə çətinlik çəkə bilərlər.

Həkimə nə zaman müraciət etməlisiniz?

Nəfəs almaqda çətinlik, döş ağrısı, 39 dərəcə Selsidən (102 dərəcə Farenhayt) yuxarı davamlı qızdırma və ya xüsusilə irinli öskürək varsa, həkiminizlə əlaqə saxlayın.

Aşağıdakı yüksək risk qruplarındakı insanlar həkimə müraciət etməlidir:

• 65 yaşdan yuxarı insanlar
• 2 yaşdan kiçik və simptomları olan uşaqlar
• İlkin sağlamlıq problemi olan və ya zəif immun sistemli insanlar
• Kimyo terapiyası alan və ya immun sistemini azaldan dərman qəbul edən insanlar

Bəzi yaşlı insanlar və ürək çatışmazlığı ya da xroniki ağciyər problemləri olan insanlar üçün pnevmoniya tez həyati təhlükəli bir vəziyyətə çevrilə bilər.

Pnevmoniyanın səbəbləri

Pnevmoniyaya səbəb olan bir çox mikroblar var. Ən yaygınları havada olan bakteriya və viruslardır. Bədəniniz adətən bu mikrobların ağciyərlərinizi infekte etməsinin qarşısını alır. Amma bəzən bu mikroblar immun sisteminizi alt edir, sağlığınız ümumiyyətlə yaxşı olsa belə.

Pnevmoniya, onu yaradan mikrobların növlərinə və infeksiyanın haradan qaynaqlandığına görə təsnif edilir.

İctimai pnevmoniya

İctimai pnevmoniya ən yaygın pnevmoniya növüdür. Bu xəstəlik, xəstəxanalardan və ya digər sağlamlıq müəssisələrindən kənarda baş verir. Aşağıdakı səbəblərlə baş verə bilər:

• Bakteriyalar. Bir çox ölkədə bakterial pnevmoniyanın ən yaygın səbəbi Streptococcus pneumoniae-dir. Bu növ pnevmoniya tək başına ya da soyuqdəymə və ya qrip sonrası yarana bilər. Xəstəlik ağciyərin bir hissəsinə (lob) təsir edər, bu vəziyyət lobar pnevmoniya adlanır.
• Bakteriya kimi orqanizmlər. Mycoplasma pneumoniae də pnevmoniyaya səbəb ola bilər. Bu pnevmoniya növü adətən digər növlərdən daha yüngül simptomlara səbəb olur.
• Göbələklər. Bu pnevmoniya növü xroniki sağlamlıq problemləri və zəif immun sistemləri olan insanlarda daha yaygındır, eyni zamanda bu orqanizmlərlə böyük dozada nəfəs alan insanların da risk altındadır. Xəstəliyə səbəb olan göbələklər torpaqda və quşların nəcislərində tapıla bilər və coğrafi yerə görə dəyişir.
• Viruslar, o cümlədən COVID-19. Soyuqdəymə və qripə səbəb olan bəzı viruslar pnevmoniyaya yol aça bilər. Viruslar, 5 yaşdan kiçik uşaqlarda pnevmoniyanın ən yaygın səbəbidir. Viral pnevmoniya adətən yüngüldür, amma bəzi hallarda xəstəlik çox ciddi ola bilər. Koronavirus 2019 (COVID-19) pnevmoniyaya yol açaraq ciddi hala gələ bilər.

Xəstəxanada qazanılmış pnevmoniya

Bəzi insanlar xəstəxanada digər bir xəstəlik üçün qaldıqları müddətdə pnevmoniya alırlar. Xəstəxanada qazanılmış pnevmoniya ciddi ola bilər, çünki onu yaradan bakteriyalar antibiotiklərə daha davamlı ola bilər və bu bakteriyaları əldə edən insanlar artıq xəstədir. Nəfəs aparatları, xüsusilə intensiv terapiya bölmələrində çox istifadə edən insanlar bu növ pnevmoniya üçün daha yüksək risk altındadır.

Sağlamlıq müalicəsi qazanılmış pnevmoniya

Sağlamlıq müalicəsi qazanılmış pnevmoniya, uzunmüddətli qayğı müəssisələrində yaşayan və ya poliklinikələrdə, o cümlədən böyrək dializi mərkəzlərində müalicə alan insanlarda baş verən bakterial infeksiyadır. Xəstəxanada qazanılmış pnevmoniya kimi, sağlamlıq müalicəsi qazanılmış pnevmoniya da antibiotiklərə daha davamlı bakteriyalar tərəfindən yaradıla bilər.

Aspirasiyalı pnevmoniya

Aspirasiyalı pnevmoniya, qida, içki və ya tüpürcəyi ağciyərlərə nəfəs almağa səbəb olan bir vəziyyətdir. Aspirasiyanın baş verməsi norma gag refleksini pozan bir şeydən, məsələn, beyin zədəsindən, yutma problemi və ya uyuşdurucu və ya alkoqolun həddindən artıq istifadəsindən qaynaqlana bilər.

Risk amilləri

Pnevmoniya hər kəsi təsir edə bilər. Lakin ən yüksək risk qrupları bunlardır:

• 2 yaşdan kiçik uşaqlar
• 65 yaş və yuxarı insanlar

Digər risk amilləri bunlardır:

• Xəstəxanada yatır. Xəstəxana intensiv terapiya bölməsində olsanız, xüsusilə də nəfəs almanıza kömək edən bir cihazda (ventilyator) olsanız, pnevmoniya riski daha yüksəkdir.
• Xroniki xəstəlik. Eğer astma, xroniki obstruktiv ağciyər xəstəliyi (KOAH) və ya ürək xəstəliyi varsa, pnevmoniya alma ehtimalınız daha yüksəkdir.
• Siqaret çəkmək. Siqaret çəkmək ağciyərlərin pnevmoniyaya səbəb olan bakteriyalara və viruslara qarşı təbii müdafiəsini zədələyir.
• Zəifləmiş və ya basdırılmış immun sistemi. HIV/AIDS olan insanlar, orqan transplantasiyası keçirmiş insanlar və kimyo terapiyası alanlar, uzun müddətli steriod qəbul edənlər risk altındadır.

Pnevmoniyanın komplikasiyaları

Müalicədən asılı olmayaraq, bəzi insanlar, xüsusən də yüksək risk qruplarındakı insanlar komplikasiyalara yarana bilər, bunlara aşağıdakılar daxildir:

• Qanda bakteriya (bakteremiya). Ağciyərlərdən qan dövranına daxil olan bakteriyalar infeksiyanı digər orqanlara yayaraq orqan çatışmazlığına səbəb ola bilər.
• Nəfəs almaqda çətinlik. Pnevmoniya xəstəliyiniz ağırdırsa və ya xroniki ağciyər xəstəlikləriniz varsa, nəfəs almaqda çətinlik çəkə bilərsiniz. Ağciyərləriniz sağalana qədər, xəstəxanaya yatmalı və nəfəs aparatı (ventilyator) istifadə etməlisiniz.
• Ağciyərlərin ətrafında maye yığılması (plevral effuziya). Pnevmoniya xəstəliyi, ağciyərlərin və döş boşluğunun nazik toxuma qatları arasında mayenin yığılmasına səbəb ola bilər (pleura). Əgər maye infeksiyalaşırsa, onu döş borusu vasitəsilə boşaltmaq və ya cərrahiyyə ilə çıxarmaq lazım ola bilər.
• Ağciyər absesi. Bir boşluqda irin meydana gəldikdə abses yaranır. Abses adətən antibiotiklərlə müalicə edilir. Bəzən, irin çıxarmaq üçün uzun iynə və ya boru daxil etməklə cərrahiyyə tələb oluna bilər.

Pnevmoniyanın qarşısının alınması

Pnevmoniyanı qarşısını almaq üçün aşağıdakı tədbirləri görməlisiniz:

• Peyvənd olun. Bəzi növ pnevmoniya və qripin qarşısını almaq üçün peyvəndlər mövcuddur. Bu peyvəndləri almaq barədə həkiminizlə danışın. Peyvəndləmə qaydaları zamanla dəyişib, buna görə də həkiminizlə peyvənd vəziyyətinizi nəzərdən keçirin, hətta əvvəlcə pnevmoniya peyvəndini almış olsanız belə.
• Uşaqların peyvənd olunmasını təmin edin. Həkimlər 2 yaşdan kiçik uşaqlar və pneumokokal xəstəlik riski olan 2-5 yaş uşaqlar üçün fərqli pnevmoniya peyvəndi tövsiyə edirlər. Qrup uşaq baxışı mərkəzində iştirak edən uşaqlar da peyvənd qəbul etməlidir. Həkimlər, 6 ay və daha yuxarı uşaqlar üçün qrip peyvəndini də tövsiyə edirlər.
• Yaxşı gigiyena tətbiq edin. Pnevmoniyaya bəzən səbəb olan tənəffüs yoluxmalarından qorunmaq üçün əllərinizi müntəzəm yuyun və ya spirt əsaslı əllə antiseptik istifadə edin.
• Siqaret çəkməyin. Siqaret çəkmək tənəffüs yoluxmalarına qarşı ağciyərlərin təbii müdafiəsini zədələyir.
• İmmun sisteminizi güclü saxlayın. Kifayət qədər yuxu alın, müntəzəm idman edin və sağlam qidalanın.

Pnevmoniyanın diaqnozu

Həkiminiz əvvəlcə tibbi tarixiniz haqqında soruşacaq və fiziki müayinə aparacaq, o cümlədən ağciyərlərinizi stetoskopla dinləyəcək və pnevmoniyanı göstərə bilən anormal köpüklənmə və ya qırılma səslərini axtaracaq.

Pnevmoniya şübhəsiylə həkiminiz aşağıdakı testləri tövsiyə edə bilər:

• Qan testləri. Qan testləri infeksiyanı təsdiq etmək və infeksiyaya səbəb olan mikrobların növünü müəyyən etməyə çalışmaq üçün istifadə olunur. Ancaq dəqiq identifikasiya həmişə mümkün deyil.
• Döş RNT. RNT, həkiminizə pnevmoniyanı diaqnoz etməyə və infeksiyanın dərəcəsini və yerini müəyyən etməyə kömək edir. Lakin RNT, pnevmoniyaya səbəb olan mikrobların növünü dəqiq ifadə edə bilmir.
• Puls oksimetriya. Bu test qanınızdakı oksigen səviyyəsini ölçür. Pnevmoniya, ağciyərlərinizin qan dövranınıza kifayət qədər oksigen daxil etməsinin qarşısını ala bilər.
• Bəlğəm testi. Ağciyərlərdən alınan maye (bəlğəm) nümunəsi dərin öskürəkdən sonra götürülür və infeksiyanın səbəbini müəyyən etməyə kömək etmək üçün analiz edilir.

Həkiminiz, 65 yaşdan yuxarı, xəstəxanada olan və ya ciddi simptomlar və sağlamlıq problemleri olan insanlardansanız əlavə testlər tələb edə bilər. Bu testlər aşağıdakılardır:

• CT skanı. Pnevmoniyanız gözləniləndən daha tez keçmirsə, həkiminiz ağciyərlərinizin daha detallı görüntüsünü əldə etmək üçün döş CT skanını tövsiyə edə bilər.
• Plevral mayeulture. Maye nümunəsi, plevral sahədən ribləriniz arasında bir iynə daxil edilərək götürülür və infeksiyanın növünü müəyyən etməyə kömək etmək üçün analiz edilir.

Pnevmoniyanın müalicəsi

Pnevmoniyanın müalicəsi infeksiyanın aradan qaldırılması və komplikasiyaların qarşısının alınmasıdır. İctimai olaraq qazanılmış pnevmoniyası olan insanlar adətən evdə müalicə edilə bilər. Simptomlar bir neçə gün və ya hətta həftə ərzində azalır, lakin yorğunluq hissi bir ay və ya daha uzun müddət davam edə bilər.

Xüsusi müalicə, pnevmoniyanın növünə və ciddiliyinə, yavaşlığınıza və sağlamlığınıza bağlıdır. Seçimlər bunlardır:

• Antibiotiklər. Bu dərmanlar bakterial pnevmoniyanın müalicəsi üçün istifadə olunur. İçin aşağı yatan mikrobu müəyyən etmək və müalicə üçün ən uyğun antibiyotik seçmək üçün vaxt lazım ola bilər. Əgər simptomlarınız yaxşılaşmırsa, həkiminiz əlavə bir antibiotik tövsiyə edə bilər.
• Öskürək dərmanı. Bu dərman öskürəyinizi rahatlatmağa kömək etmək üçün istifadə edilə bilər ki, dincələsiniz. Çünki öskürək, ağciyərlərinizdən maye azad etməyə kömək edir, öskürəyinizi tamamilə aradan qaldırmamaq yaxşıdır. Eyni zamanda, əl altında olan öskürək dərmanlarının pnevmoniyaya səbəb olan öskürəyi azaldıb azaltmadığını təmin edən çox az tədqiqat var. Öskürəyi azaldan bir dərman qəbul etmək istəyirsinizsə, dincəlmək üçün kömək edən minimum dozanı istifadə edin.
• Qızdırma salıcı/ağrı kəsicilər. Qızdırma və diskomfortu azaltmaq üçün bu dərmanları ehtiyac olduqda qəbul edə bilərsiniz. Bu dərmanlar, aspirin, ibuprofen (Advil, Motrin IB) və asetaminofen (Tylenol) kimi dərmanları əhatə edir.

Xəstəxanada yatırma

Aşağıdakı hallarda xəstəxanada yatmalı ola bilərsiniz:

• 65 yaşdan yuxarısınız
• Vaxt, insanlar və ya məkanlar haqqında çaşqınsınız
• Sidik ifrazınızdakı azalma var
• İstilik dərəcəniz 90 millimetr civə sütunu (mm Hg) aşağıdır və ya diastolik təzyiqiniz 60 mm Hg və ya aşağıdır
• Nəfəsiniz sürətlidir (dəqiqədə 30 nəfəs və ya daha çox)
• Nəfəs köməyinə ehtiyacınız var
• İstilik dərəcəniz normaldan aşağıdır
• Ürək döyüntünüz 50-nin altında və ya 100-dən yüksəkdir

Nəfəs aparatına ehtiyacınız varsa və ya simptomlarınız ciddi vəziyyətdədirsə intensiv terapiya bölməsinə qəbul edilə bilərsiniz.

Uşaqlar aşağıdakı hallarda xəstəxanaya qəbul edilə bilər:

• 2 aydan kiçikdirlər
• ləzə və ya həddindən artıq yuxulu görünürlər
• nəfəs almaqda çətinlik çəkirlər
• qan oksigen səviyyələri aşağıdır
• susuzdurlar