Damardan asılı dementsiya: diaqnostika və müalicə

Vasküler demensiyanın diaqnostikası

Həkimlər həmişə sizin demensiyanız olduğunu müəyyən edə bilərlər, lakin vasküler demensiyanın təsdiqləyən spesifik bir test yoxdur. Həkiminiz, verdiyiniz məlumatlar, iflic keçirmə tarixiniz, ürək və qan damarları ilə bağlı xəstəliklər, eləcə də diaqnozunuzu aydınlaşdırmağa kömək edə biləcək testlərin nəticələri əsasında vasküler demensiyanın simptomlarınızın ən ehtimal olunan səbəbi olub-olmadığına qərar verəcək.

Laboratoriya testləri

Əgər tibbi qeydlərinizdə ürək və qan damarlarınızın sağlamlığını göstərən açar göstəricilərin son dəyərləri yoxdursa, həkiminiz sizin qan təzyiqinizi, xolesterolunuzu və qan şəkərinizi yoxlayacaq.

Həkim, yaddaş itkisi və qarışıqlığın digər potensial səbəblərini istisna etmək üçün də testlər sifariş edə bilər, məsələn:

• Tiroid xəstəlikləri
• Vitamin çatışmazlıqları

Nevroloji müayinə

Həkiminiz ümumi nevroloji sağlamlığınızı yoxlamaq üçün aşağıdakılardan istifadə edəcək:

• Reflekslər
• Əzələ tonusu və gücü, bədənin bir tərəfindəki gücün digər tərəflə müqayisəsi
• Stuldan qalxma və otaqda gəzme qabiliyyəti
• Toxunma və görmə hissi
• Koordinasiya
• Balan

Beyin görüntüləmə testi

Beyininiz haqqında çəkilmiş görüntülər, düşüncə və məntiq dəyişikliklərinə səbəb olan ifliclər, qan damarları xəstəlikləri, şişlər və ya travmanın səbəb olduğu görünən anomaliyaları müəyyən edə bilər. Beyin görüntüləmə tədqiqatı həkiminizin simptomlarınız üçün daha ehtimal olunan səbəbləri müəyyən etməsinə kömək edə bilər və digər səbəbləri istisna edə bilər.

Həkiminiz vasküler demensiyanı diaqnoz etmək üçün aşağıdakı beyin görüntüləmə prosedurlarını tövsiyə edə bilər:

• Kompyuter tomoqrafiyası (KT) müayinəsi. KT müayinəsi üçün dar bir masanın üstündə uzanırsınız və bu masa kiçik bir kameraya daxil olur. Rentgen şuaları bədəninizi müxtəlif bucaqlardan keçir və bir kompüter bu məlumatlardan istifadə edərək beyninizin detallı kəsilmiş görüntülərini (dilimlərini) yaradır. KT müayinəsi beyninizin strukturunu göstərmək, hər hansı sahələrin kiçilməsinə dair məlumat vermək və ifliclər, qan damarları dəyişiklikləri və ya şişlər haqqında dəlil tapmaq üçün istifadə oluna bilər. Bəzən beyninizin müəyyən toxumalarını daha yaxşı göstərə bilən kontrast agentinin damar daxilinə vurulması lazım ola bilər.
• Maqnetik rezonans tomoqrafiyası (MRT). MRT radio dalğaları və güclü maqnit sahəsindən istifadə edərək beyninizin detallı şəkillərini yaradır. Dar bir masanın üstündə uzanır və bu masa bir boru şəkilli MRT aparatına daxil olur. Bu aparat görüntülər yaradan zaman səsli zərbələr edir. MRT müayinələri ağrısızdır, lakin bəzən bəzi insanlar məkanda daralan hiss edə bilər və səsdən narahat olurlar. MRT-lər ümumiyyətlə KT müayinələrindən daha yaxşı detallı məlumat verir, çünki MRT zərbələri və qan damarları anomaliyaları ilə bağlı daha çox detal təqdim edir.

Karotid ultrasəs

Bu üsul, boynunuzun iki tərəfindəki karotid arteriyalarınızın, yəni beyin qanı təmin edən arteriyaların, plakalar və ya struktural problemlər nəticəsində daralmalarını göstərib-göstərmədiyini müəyyən etmək üçün yüksək tezlikli səs dalğalarından istifadə edir. Testiniz Doppler ultrasəsi də daxil ola bilər, bu da arteriyalarınızdakı qan axınının hərəkətini göstərir.

Neuropsixoloji testlər

Bu testlər, aşağıdakı vəzifələrdəki bacarıqlarınızı qiymətləndirir:

• Danışmaq, yazmaq və dili anlamaq
• Rəqəmlərlə işləmək
• Məlumatı öyrənmək və xatırlamaq
• Plan hazırlamaq və problemi həll etmək
• Hipotetik vəziyyətlərə effektiv şəkildə cavab vermək

Neuropsixoloji testlər bəzən fərqli demensiya növlərinə malik insanların xarakterik nəticələrini göstərə bilər. Vasküler demensiyası olan insanlar, bir problemi analiz etməkdə və effektiv bir həll inkişaf etdirməkdə xüsusilə çətinlik çəkə bilərlər.

Onlar, xüsusi beyin sahələrini təsir edən qan damarları problemləri olmadığı təqdirdə, Alzheimer xəstəliyindən yaranan demensiyası olan insanlarla müqayisədə yeni məlumatları öyrənməkdə və xatırlamaqda çətinlik çəkməyə bilər. Lakin vasküler demensiyası olan insanlar və Alzheimer xəstəliyinin beyin dəyişikliklərinə malik olan insanlar üçün müayinə nəticələrində çoxlu üst-üstə düşmə müşahidə oluna bilər.

Vasküler demensiyanın müalicəsi

Müalicə, adətən vasküler demensiyaya səbəb olan sağlamlıq problemlərini və risk faktorlarını idarə etməyə yönəlir.

Ürəyinizin və qan damarlarınızın sağlamlığını təsir edən vəziyyətləri idarə etmək, bəzən vasküler demensiyanın pisləşmə sürətini yavaşlatmağa kömək edə bilər və bəzən də əlavə tənəzzülü əngəlləyə bilər. Fərdi vəziyyətinizə bağlı olaraq, həkiminiz aşağıdakı məqsədlərlə müalicələri təyin edə bilər:

• Qan təzyiqinizi azaltmaq
• Xolesterol səviyyənizi azaltmaq
• Qanın laxtalanmasının qarşısını almak və arteriyalarınızı açıq saxlamağa kömək etmək
• Əgər sizdə diabet varsa, qan şəkərinizi idarə etməyə kömək etmək

Yaşayış tərzi və ev müalicələri

Bunlar vasküler demensiyanın gedişatını dəyişmək üçün sübut olmasa da, həkiminiz sizə tövsiyə edəcək ki:

• İntizamlı fiziki aktivliklə məşğul olun
• Saglam qidalanın
• Normal çəkini qoruyun
• Sosial fəaliyyətlərə qatılın
• Ağlınızı oyunlarla, bulmacalarla və yeni fəaliyyətlərlə, məsələn, incəsənət dərsi almaq ya da yeni musiqi dinləmək, sınayın

Başa çıxma və dəstək

Hər hansı bir demensiya növü olan insanlar və onların qayğıkeşləri — istər vasküler demensiya, istərsə də Alzheimer xəstəliyi olsun — çaşqınlıq, narahatlıq, qəzəb, qorxu, qeyri-müəyyənlik, kədər və depressiya hisslərinin qarışığını yaşayırlar.

Demensiyası olan birinə qulluq etmək

• Dəstək axtarın. Demensiyası olan bir çox insan və onların ailələri məsləhət və ya yerli dəstək xidmətlərindən faydalanır. Yerli Alzheimer Assosiasiyası ilə əlaqə saxlayın ki, dəstək qrupları, resurslar və istinadlarla əlaqə qura biləsiniz, evdə baxım agentlikləri, yaşayış baxım müəssisələri, telefon kömək xətti və təhsil seminarları əldə edə biləsiniz.
• Gələcəyi planlayın. Sevdiyiniz insan bu xəstəliyin ilk mərhələlərində olduqda, gələcəkdə sizin ehtiyacınız olacaq hüquqi sənədlər, məsələn, səlahiyyət vermə, səhiyyə agentliyi və əvvəlcədən direktivlər haqqında vəkil ilə danışın.
• Şəxsə dəstək verin. Qayğıkeşlər, insanlara, hələ də həyatın sevinclərini yaşaya biləcəklərinə dair inam vermək, onları dinləmək, dəstək vermək və o şəxsə onurğunu və özünə hörmətini qorumağa kömək etməyə çalışaraq, vasküler demensiyası olan birinin başa çıxmasına kömək edə bilərlər.
• Sakit bir mühit təqdim edin. Sakit və proqnozlaşdırıla bilən bir mühit narahatlığı və tələsikliyi azaldmağa kömək edə bilər. Vasküler demensiyası olan şəxs üçün rahat olan, zövq verən fəaliyyətləri əhatə edən gündəlik bir rutin qurun.
• Birlikdə fəaliyyət göstərin. Nələr olacağını düşünməkdənsə, rəsim dərsi ya da uzun gəzinti kimi hər iki tərəfin bəyəndiyi fəaliyyətləri tapmağa çalışın.
• Müstəqilliyi hörmət edin. Sevdiyiniz insanın tək yaşamağı və ya avtomobil sürməyi dayandırması üçün uzun müddət gözləməli ola bilərsiniz. Demensiyanın erkən mərhələləri illərlə davam edə bilər və sevdiyiniz insan hələ də çox şeyi tək başına edə bilər. Siz və sevdiyiniz insan müəyyən fəaliyyətlərin, məsələn, sürücülük, nə vaxt dayanması lazım olduğu barədə razılaşmırsınızsa, sevdiyiniz insanın həkimindən məsləhət alın.

Qayğıkeş haqqında qayğı

Demensiyası olan bir insana qulluq etmək fiziki və emosional cəhətdən çətindir. Qəzəb və günah, narahatlıq və məyusluq, qayğı və kədər, sosial izolyasiya hissləri adətidir. Amma öz ehtiyaclarınıza və rifahınıza diqqət yetirmək, özünüz və baxdığınız insan üçün edə biləcəyiniz ən vacib şeylərdən biridir.

Əgər siz bir qayğıkeşsinizsə, etməli olduğunuz şeylər:

• Bu xəstəlik haqqında mümkün qədər çox məlumat əldə edin. Əsas həkiminizdən və ya nevroloqdan yaxşı məlumat mənbələri haqqında sual verin.
• Sual verin həkimlərə, sosial işçilərə və sevdiyiniz insana qulluq edən digər şəxslərə.
• Dostlarınızdan və ailənizdən yardım istədiyiniz zaman onlara müraciət edin.
• Hər gün bir ara verin.
• Sağlığınıza diqqət yetirin öz həkimlərinizlə müntəzəm olaraq görüşərək, sağlam yeməklər yeyərək və idman edərək.
• Dostlara vaxt ayırın və dəstək qrupuna qoşulmağı düşüne bilərsiniz.

Həkimlə görüşə hazırlıq

Əgər siz bir iflic keçirmisinizsə, simptomlarınız və sağalmağınız haqqında ilk söhbətlərinizi xəstəxanada edəcəksiniz. Əgər daha yüngül simptomlar müşahidə edirsinizsə, simptomlarınızdakı dəyişikliklər haqqında həkiminizlə danışmaq istəyə bilərsiniz, ya da bir ailə üzvü sizə görüş təyin edərək sizinlə bərabər gedə bilər.

İlk öncə əsas həkiminizi görmək istəyə bilərsiniz, lakin həkiminiz sizi beyin və sinir sistemi pozuntularında ixtisaslaşmış bir həkimə (nevroloq) yönləndirə bilər.

Görüşlər qısa ola bildiyindən, və çoxlu məlumat öyrənmək lazım gəldiyindən, görüşünüzə yaxşı hazırlanmaq faydalıdır. Hazırlanmağınıza kömək edəcək bəzi məlumatlar burada var.

Hazırlıq üçün nə etməlisiniz

• Hər hansı bir görüşdən əvvəlki məhdudiyyətlər haqqında məlumatlı olun. Görüşünüzü təyin edərkən, qan testləri üçün ac qalmağınızın lazım olub-olmadığını ya da diaqnostik testlər üçün başqa bir şeye hazırlıq etməli olub-olmadığınızı soruşun.
• Bütün simptomlarınızı qeyd edin. Həkiminiz yaddaşınıza və ya mental funksiyanıza olan narahatlığınıza səbəb olan detalları bilmək istəyəcək. Unutqanlıq, pis mülahizə ya da qeyd edəcəyiniz digər qəflət nümunələri haqqında bəzi əsas qeydlər aparın. Bir şeyin səhv ola biləcəyini düşündüyünüz vaxtı xatırlamağa çalışın. Əgər çətinliklərinizin pisləşdiyini düşünürsünüzsə, onları izah etməyə hazır olun.
• Bir ailə üzvü ya da dostu yanınıza götürün. Yaxın birinin təsdiqi, çətinliklərinizin aydın görünməsində əsas rola sahib ola bilər. Yanınıza kimin olması, görüş zamanı verilən bütün məlumatları xatırlamanıza da kömək edə bilər.
• Digər tibbi vəziyyətlərinizi qeyd edin. Həkiminiz sizin diabet, yüksək qan təzyiqi, ürək xəstəliyi, keçmiş ifliclər ya da başqa xəstəliklər üçün müalicə alıb-almadığınızı bilmək istəyəcək.
• Bütün dərmanlarınızın siyahısını hazırlayın, o cümlədən reseptsiz dərmanlar və vitaminlər ya da əlavələr.

İrəlidən sualların siyahısını yazmaq, ən böyük narahatlıqlarınızı xatırlamağa kömək edə bilər və görüşünüzdən ən çox məlumat almağa imkan tanıyar. Vasküler demensiya ilə bağlı həkiminizə soruşmağa dəyər olan bəzi suallar bunlardır:

• Yaddaşımda problem olduğunu düşünürsünüz?
• Simptomlarımın beyin qan dövranı problemlərindən irəli gəldiyini düşünürsünüz?
• Hansı testlərə ehtiyacım var?
• Əgər mənim vasküler demensiyam varsa, siz ya da başqa bir həkim davamlı müalicəmi idarə edəcək? Bütün həkimlərimlə işləmək üçün bir plan hazırlamağa kömək edə bilərsinizmi?
• Hansı müalicə üsulları vardır?
• Demensiyanın irəliləməsini yavaşdırmağa kömək edəcək bir şey edə bilərəmmi?
• İmtahan edilən müalicələrlə bağlı iştirak etməli olduğum klinik tədqiqatlar varmı?
• Uzun müddətdə nələr baş verəcəyini gözləməliyəm? Hazırlıq üçün hansı addımları atmalıyam?
• Simptomlarım digər sağlamlıq vəziyyətlərimi necə idarə etməyə təsir edəcək?
• İçinə götürə biləcəyim bir sənəd varmı? Hər hansı saytlar və fəal resurslar nəyi tövsiyə edirsiniz?

İrəlidən hazırladığınız sualların yanında, başa düşmədiyiniz hər hansı bir şeyin açıqlanması üçün həkiminizə müraciət etməkdə çəkinməyin.