Ürək xəstəlikləri yaşla daha çox yayılır, bu isə bioloji, həyat tərzi və mühit faktorlarının birləşməsindən irəli gəlir. Yaşlandıqca, bədənimiz fizioloji dəyişikliklərə uğrayır ki, bu da kardiyovaskulyar problemlərin riskini artırır. Aşağıda bunun əsas səbəbləri açıqlanır.
Niyə bir çox insan yaşlandıqca ürək xəstəliyinə tutulur?
1. Damarlarda yaşlanma
Zamanla, qan damarları arterial divarların Struktur və tərkib dəyişiklikləri səbəbindən elastikliyini itirir. Bunun əsas səbəbi elastinin (qan damarlarına çevikliyi verən protein) parçalanmasıdır. Elastin lifləri qan təzyiqindən qaynaqlanan təkrarlanan mexaniki stress və reaktiv oksigen növlərinə (ROS) məruz qalma nəticəsində deqradasiyaya uğrayır. ROS, metabolik proseslər zamanı yaranan qeyri-sabit molekullardır. ROS, elastin və digər hüceyrə komponentlərinə oksidativ zərər verərək arterial divarın zəifləməsinə səbəb olur. Əlavə olaraq, elastin üçün təmir mexanizmləri yaşlandıqca azalır ki, bu da tədricən itkini artırır.
Bundan əlavə, kolagen – başqa bir struktural protein – damar divarlarında toplanır və sərtləşir. Bu, damarların hamar əzələ hüceyrələrinin artmış kolagen istehsalı və ekstruziv matris metalloproteinazlarının (MMP) (xarici matrisin qurulmasında məsul olan fermentlər) azalmış parçalanması nəticəsində baş verir. Bu toplanma, şəkərlərin kollagen kimi proteinlərlə birləşməsi nəticəsində yaranan irəliləmiş qlikasiya son məhsulları tərəfindən daha da ağırlaşır, bu da onların sərtləşməsini və funksionallığının azalmasını təmin edir.
Plakaların yığılımı (ateroskleroz) da yaşla irəliləyir, çünki lipidlər, iltihablı hüceyrələr və digər maddələr on illər ərzində arterial divarlarda toplanır. İmmunitet sistemindəki dəyişikliklər və həyat tərzi amilləri tərəfindən idarə olunan xroniki iltihab bu prosesi sürətləndirir. Bədənin bu çökmələri təmizləmək və endoteli bərpa etmək qabiliyyəti azalması bu prosesi daha da sürətləndirir.
2. Risk faktorlarının toplanması
Bir çox kardiyovaskulyar risk faktoru, məsələn yüksək qan təzyiqi, yüksək xolesterol, diabet və piylənmə, həm bioloji, həm də həyat tərzi amilləri səbəbindən illərlə inkişaf edir və ya pisləşir. Yaşlı insanlarda yüksək qan təzyiqi adətən sərtləşmiş damarlardan yaranır ki, bu da ürəyin qanı pompalamaq üçün daha çox qüvvə sərf etməsini tələb edir. Sərt damarlar döyüntü ilə yaranan təzyiqi qarşısını almaq qabiliyyətini azaldır ki, bu da sistolik qan təzyiqinin artmasına səbəb olur. Eyni zamanda, maye balansını tənzimləməyə kömək edən böyrəklər, yaşlandıqca daha az effektiv olur ki, bu da hipertensiyaya yol açır.
Yüksək xolesterol səviyyələri, lipid metabolizmasındakı yaşla bağlı dəyişikliklər və aşağı sıxlıqlı lipoprotein (LDL) xolesterolunu təmizləməkdə qaraciyərin azalmış səmərəliliyi səbəbindən artır. İnsulin dirənliyi səbəbindən diabet çoxalır ki, bu da visceral yağın artması və pankreas beta-hüceyrələrinin işinin azalması ilə yaş artdıqca pisləşir. Bu yığılmış risklər, ürək xəstəliyi olma ehtimalını əhəmiyyətli dərəcədə artırır.
3. Hüceyrə təmir mexanizmlərində azalma
Yaşla, bədənimizin zədələnmiş hüceyrələri təmir etmək və yenidən yaratmaq qabiliyyəti azalır. Bu, kök hüceyrələrdə fəaliyyətin azalması və autofagiya prosesinin azalması ilə bağlıdır. Autofagiya, zədələnmiş komponentlərin hüceyrələr tərəfindən çıxarıldığı bir prosesdir. Oksidatif stress, sərbəst radikallar və antioksidantlar arasındakı tarazlığın pozulması nəticəsində baş verir ki, bu da DNT, zülallar və lipidlərə ziyan vurur və hüceyrə funksiyasını pisləşdirir. Eyni zamanda, telomerlər – xromosomların ucundakı qoruyucu örtüklər – hər hüceyrə bölünməsi ilə qısalır. Telomerlər tənzimlənməz dərəcədə qısa olduqda, hüceyrələr senesensiya (yaşlanma) vəziyyətinə daxil olur və ya ölür ki, bu da toxuma təmiri qabiliyyətini azaldır. Xroniki iltihab, yaşla daha çox yayıldığı üçün təmir proseslərini daha da əngəlləyir və toxuma zədəsinə səbəb olur.
4. Ürəyin struktur və funksiyalarında dəyişikliklər
Yaşlanma nəticəsində ürək struktur və funksional dəyişikliklərə uğrayır. Miodard xəstəlikləri kollagenin çökməsi və ekstruziv matrisdə birləşməsi səbəbindən artan sərtliklə üzləşir. Bu vəziyyət, ürəyin səmərəli şəkildə dolma və pompalama qabiliyyətini azaldır. Ürəyin elektrik keçirici sistemi də fibrozisə uğrayaraq aritmiyalara səbəb ola bilər. Ürək qapaqlarının, xüsusən aorta qapağının, kalkifikasiyası isə qan axınını əngəlləyə və ürəyə yükü artırmağa səbəb ola bilər. Əlavə olaraq, oksidatif stress və mitoxondrial funksiyaların pozulması ürək hüceyrələrində enerji istehsalını pisləşdirərək ürəyin səmərəliliyini daha da azaldır.
5. Zamanla həyat tərzi amilləri
Sağlam olmayan həyat tərzinin yığılmış təsirləri – aciz diyeti, fiziki aktivlikdən qaçma, siqaret çəkmə və həddindən artıq spirt istehlakı – on illər ərzində kardiyovaskulyar sağlamlığa mənfi təsir edir. Hətta həyatının sonralarında daha sağlam vərdişlər quran insanlar belə, əvvəlki illərdən qalan ziyanlarla qarşılaşa bilər.
Niyə bəziləri gənclikdə ürək xəstəliyinə tutulmadığı halda yaşlandıqda ürək xəstəliyinə tutulur?
Bəzi insanlar gənclik dövründə ürək xəstəliklərindən azad qala bilsələr də, bir çox amillər səbəbindən sonrakı illərdə ürək xəstəliyinə tutulma riski ilə üzləşə bilərlər:
1. Müdaxilə fakturlarının gizli inkişafı
Bəzi risk faktorları, məsələn yüksək xolesterol və hipertoniya, illərlə müsbət simptomlar olmadan mövcud ola bilər. Zamanla, bu səssiz hallar əhəmiyyətli ziyana səbəb ola bilər, nəticədə yaşlandıqda ürək xəstəliyi kimi özünü göstərə bilər.
2. Genetik meyillilik
Ürək xəstəliyi tarixi olan bir ailədə olmaq insanları həyatda sonradan kardiyovaskulyar problemlərə məruz qoyur. Lipid metabolizmi, qan təzyiqinin tənzimlənməsi və iltihabla əlaqəli genlər bəzən mühim rol oynayır, baxmayaraq ki, simptomlar əvvəlcə görünməyə bilər.
3. Hormonal dəyişikliklər
Qadınlarda menopozdan sonra ürək xəstəliyi riski azalır, çünki estrogen hormonunun səviyyəsi azalır. Estrogen, sağlam qan damarlarını təşviq etməklə, iltihabı azaldaraq və xolesterol səviyyələrini yaxşılaşdıraraq kardiyovaskulyar problemlərə qarşı mühafizə edir. Estrogen eyni zamanda qan axını artırır və endotelin – qan damarlarının daxili örtüyünün – funksiyasını dəstəkləyir. Hormonal dəyişikliklər xolesterol səviyyələrinin yüksəlməsinə və qan təzyiqinin artmasına səbəb ola bilər.
4. Həyat tərzindən asılı olmayan yaşlılığa bağlı dəyişikliklər
Ənənəvi risk faktorlarının olmaması halında belə, yaşlanma prosesi özü kardiyovaskulyar sistemdə dəyişikliklərə səbəb ola bilər. Məsələn, oksidatif stress yaşla artır, hüceyrə və toxumaları zədələyir, telomerlərin qısalması – bioloji yaşlanma işarəsi – ilə əlaqəlidir ki, bu da ürək xəstəliyi ilə bağlıdır.
5. Gecikən həyat tərzi dəyişiklikləri
Bəzi insanlar orta yaşda və ya daha sonra sağlam olmayan vərdişlər qura bilərlər, məsələn, fiziki aktivliyi azaltmaq və ya daha pis diyet seçmək. Bu dəyişikliklər ürək xəstəliyinin inkişafını sürətləndirə bilər.
6. Yaşla bağlı olan sağlamlıq problemləri
Yaşla ortaya çıxan sağlamlıq problemləri, məsələn, atrial fibrilasiya, xroniki böyrək xəstəliyi və ya autoimmün xəstəliklər, dolayısilə ürək xəstəliyi riskini artırır. Bu şərtləri müalicə etmək üçün istifadə olunan dərmanların da kardiyovaskulyar yan təsirləri ola bilər.
Yekun olaraq, yaşlılıqda ürək xəstəliyi yaşlanma, yığılan risk faktorları və həyat tərzi seçimləri ilə bağlıdır. Kardiyovaskulyar yaşlanmanın bəzı aspektləri qaçılmaz olsa da, erkən sağlam həyat tərzini qəbul etmək və həyat boyu onu saxlamaq riskləri əhəmiyyətli dərəcədə azalda bilər. Risk faktorlarını izləmək və idarə etmək üçün müntəzəm tibbi müayinə keçirilməsi də, hətta yaşlılıq dövründə, ürək xəstəliyinin qarşısını almaq və ya başlamasını gecikdirmək üzrə vacibdir.
