qaraciyər orqanizmin əsas detoksikasiya mərkəzi və metabolizmanın güc mərkəzi kimi fəaliyyət göstərir. Qaraciyər düzgün işləmədikdə, insanların yaşadığı ən adi simptomlardan biri davamlı yorğunluqdur. Qaraciyər qida maddələrini emal edir, toksinləri süzür, proteinləri istehsal edir və enerjini yığır. Bu funksiyalar azaldıqda, orqanizm normal enerji səviyyələrini saxlamaq üçün mübarizə aparır.
Zəif işləyən qaraciyərin yorğunluğa səbəb olan səbəbləri
Qaraciyər orqanizmimizdə enerji balansını saxlamaq üçün vacib rol oynayır. Qaraciyər, qlükozanı qlikogen şəklində saxlayır və qan şəkəri səviyyələri aşağı düşdükdə qlükozanı qan dövranına buraxır. Qaraciyər, aminoasidləri və yağları glükoza çevirmək üçün glukoneogenezi adlanan bir prosesdən istifadə edir. Qaraciyər bu funksiyaları effektiv yerinə yetirə bilmədikdə, qan şəkəri səviyyələri sabit olmur, bu da enerji çökmələrinə və davamlı yorğunluğa səbəb olur.
Qaraciyər albumin istehsal edir – bu, damarlar və toxumalarda düzgün maye balansını saxlayan bir proteindir. Aşağı albumin səviyyələri mayenin damarlardan ətrafdakı toxumalara sızmasına səbəb olur, qan həcmini azaldır və ürəyi qanı pompalamaq üçün daha çox çalışmağa məcbur edir. Kardiyovaskulyar sistemə düşən artan iş yükü yorğunluq hissinə səbəb olur.
Qaraciyər, qan laxtalanması və immun funksiyası ilə əlaqəli bir çox proteinləri sintetik edir. Protein istehsalı azaldıqda, orqanizm normal fizyoloji prosesləri saxlamaq üçün daha çox çalışır, bu da enerji ehtiyatlarını tükəndirir və yorğunluğa səbəb olur.
Detoksifikasiya və yorğunluq
Qaraciyər bədənimizdən toksinləri iki əsas detoksifikasiya fazası vasitəsilə emal edir və aradan qaldırır. Birinci faza detoksifikasiyasında, qaraciyər toksinləri ara maddələrə parçalamaq üçün fermentlərdən istifadə edir. İkinci faza detoksifikasiyasında, qaraciyər bu maddələri digər molekullarla birləşdirərək, onları sidik və ya safra vasitəsilə aradan qaldırmaq üçün su həll olunan hala gətirən müxtəlif fermentlərdən istifadə edir. Bu birləşmə reaksiyaları xüsusi ferment ailələri, o cümlədən qlutatiyon S-transferazlar, sulfat transférazlar, UDP-glükuronosil transférazlar və N-asetil transférazlar tərəfindən həyata keçirilir.
Qaraciyər zərərli maddələri effektiv detoksifikasiya edə bilmədikdə, toksinlər qan dövranında və toxumalarda yığılmağa başlayır. Toksinlərin yığılması digər orqanların və sistemlərin normal funksiyanı saxlamaq üçün daha çox çalışmasına səbəb olur, bu da yorğunluğa gətirib çıxarır. Ammiak – protein metabolizminin xüsusilə zəhərli yan məhsulu – adətən qaraciyərdə sidik turşusuna çevrilir. Qaraciyər ammiakı səmərəli şəkildə çevirə bilmədikdə, yüksələn ammiak səviyyələri ciddi yorğunluq, qarışıqlıq və yuxululuq kimi nevroloji simptomlara səbəb olur.
Yorğunluğa səbəb olan yaygın qaraciyər vəziyyətləri
Yağlı qaraciyər xəstəliyi
Qeyri-alkoqol yağlı qaraciyər xəstəliyi, alkogol istehlak etmədən qaraciyər hüceyrələrində yağ yığılarkən meydana gəlir. Bu vəziyyət qaraciyərin metabolizmasına və enerji istehsalına təsir edir və davamlı yorğunluğa səbəb olur. Yağlı qaraciyər xəstəliyi olan insanlar, xüsusilə də, təmiz karbohidratlar və doymuş yağlar ilə zəngin yeməklərdən sonra yorğunluğun artdığını hiss edirlər.
Hepatit
Virus hepatiti, hepatit A, B və C daxil olmaqla, qaraciyərdə iltihaba səbəb olur ki, bu da qaraciyər funksiyasını pozur. Xroniki hepatit davamlı qaraciyər zədələrinə və irəliləyən yorğunluğa yol açır. İmmun sisteminin virus infeksiyasına qarşı davamlı mübarizəsi də yorğunluğa səbəb olur.
Cirrhosis
Cirrhosis, xroniki qaraciyər xəstəliyinin son mərhələsidir ki, burada sağlam qaraciyər toxumaları yara toxuması ilə əvəz olunur. Cirrozda qaraciyərin funksiyası olduqca azaldığına görə, gündəlik fəaliyyətləri və həyat keyfiyyətini təsir edən dərin yorğunluq meydana gəlir.
Hemokromatoz
Hemokromatoz bədənin artıq dəmir udması və yığması ilə nəticələnir. Dəmir çökmələri qaraciyərdə və digər orqanlarda yığılaraq zərər və disfunksiya yaradır. Hemokromatoz olan insanlar, ilk simptomlardan biri kimi ağır yorğunluq hissi yaşayırlar.
Qaraciyərlə bağlı yorğunluğun xəbərdarlıq əlamətləri
Qaraciyərlə bağlı yorğunluq, bir neçə cəhətdən adi yorğunluqdan fərqlənir. Yorğunluq yetərli istirahət və yuxuya baxmayaraq davam edir. Əvvəlki dövrlərdə idarə olunan fiziki fəaliyyət yorucu olur. Zehni aydınlıq azalır və konsentrasiya etmək çətinləşir.
Qaraciyərlə bağlı yorğunluqla tez-tez əlavə simptomlar müşayiət olunur. Dəri və gözlərin birinci hissələri sarımtıl rəng alır ki, bu da sarılıq olduğunu bildirir. Qarın bölgəsinin yuxarı sağ tərəfində ağrı və ya narahatlıq ola bilər. Ayaqlarda, biləklərdə və ya qarında şişkinlik maye yığımını göstərə bilər. Tünd sidik və açıq rəngli nəcislər safra istehsalında və aradan qaldırılmasında problemlər olduğunu göstərir.
Qaraciyər disfunksiyasında tez-tez nausea, qusma və iştahanın itməsi müşayiət olunur. Asanlaşan qaralmalar və qanamalar, laxtalanma faktorlarının azalması nəticəsində baş verir. Dəri, xüsusilə sinə və çiyinlərdə, örümcek tipli damarlar inkişaf edə bilər.
Diaqnoz
Həkimlər qaraciyər funksiyasını qiymətləndirmək və yorğunluğa səbəb olan qaraciyər problemləri olub-olmadığını müəyyən etmək üçün bir neçə testdən istifadə edirlər. Qan testləri qaraciyər fermentlərini, o cümlədən alanin aminotransferazı və aspartat aminotransferazı ölçür. Yüksək ferment səviyyələri qaraciyər hüceyrələrinin zədələnməsini göstərir. Bilirubin səviyyələri qaraciyərin tullantı məhsullarını necə emal etdiyini göstərir. Albumin səviyyəsi və protein səviyyəsi qaraciyərin əhəmiyyətli proteinləri sintez etmə qabiliyyətini ortaya qoyur.
Komplekt qan sayımı testləri anemiyanı yoxlayır ki, bu da adətən qaraciyər xəstəliyi ilə yanaşı olur və yorğunluğa səbəb olur. Dəmir tədqiqatları, dəmir yığılması və ya dəmir çatışmazlığının qaraciyər funksiyasını və enerji səviyyələrini təsirləyib-təsir etmədiyini müəyyən edir.
Şəkilləmə tədqiqatları qaraciyərin strukturu və vəziyyəti haqqında vizual məlumat verir. Ultrasəs, qaraciyərin ölçüsünü, formasını və yağ yığımının və ya kütləvi varlığının olub-olmadığını yoxlayır. Kompüter tomoqrafiyası və maqnetik rezonans görüntüləmə isə qaraciyərin anatomiyasının daha ətraflı görüntülərini təqdim edir və incə anomaliyaları aşkar edə bilir.
Qaraciyər biopsiyası çox sayda qaraciyər vəziyyətini diaqnoz etmək üçün qızıl standartdır. Bu prosedur qaraciyərdən mikroskopik baxış üçün kiçik toxuma nümunəsi götürməyi əhatə edir. Biopsiya nəticələri qaraciyərin zədələnmə dərəcəsini, iltihabı və yara toxumalarını göstərir.
Qaraciyərlə bağlı yorğunluğun müalicə metodları
Tibbi müdaxilələr
Müalicə yağlılığa səbəb olan əsas qaraciyər vəziyyətinə əsaslanır. Antiviral dərmanlar virus hepatiti infeksiyalarını müalicə edir. İmmunosupressiv dərmanlar autoimmun qaraciyər xəstəliklərini idarə edir. Dəmir chelation terapiyası hemokromatozu çeken xəstələrdə artıq dəmirin aradan qaldırılmasına kömək edir.
Dərmanlar qaraciyər disfunksiyası ilə bağlı spesifik simptomları aradan qaldıra bilər. Laktuloz ammiak səviyyələrini hipetatik ensefalopatiyası olan insanlarda azaltmağa kömək edir. Diuretik dərmanlar maye yığımını və şişkinliyi azaldır. Vitamin əlavələri, qaraciyər xəstəliklərində yaygın olan vitamin çatışmazlıqlarını aradan qaldırır.
Qida dəyişiklikləri
Qida qaraciyər sağlamlığını idarə etmək və yorğunluğu azaltmaqda vacib rol oynayır. Daha çox qaraciyər zədələnməsinin qarşısını almaq üçün alkoqol istehlakını azaltmaq və ya tamamilə aradan qaldırmaq. Alkoqol birbaşa qaraciyər hüceyrələrini zəhərləyir və onun metabolizmasını pozur.
Qaraciyərin funksiyasını stres edən emal edilmiş qidaları, təmiz şəkərləri və doymuş yağları məhdudlaşdırın. Antioxidanlar və qida maddələri ilə zəngin olan tam qidaları seçin. Həmişə gündəlik yeməklərdə bol meyvə və tərəvəzləri daxil edin. Brokkoli, Brüssell kələmi və kələmin yağlı qaraciyərin detoksifikasiyasını artıran birləşmələr ehtiva edir.
Qaraciyərin bərpasını və albumin istehsalını dəstəkləmək üçün kifayət qədər protein istehlakını qoruyun. Balıq, toyuq, paxlalı bitkilər və qoz-fındıq kimi arıq protein mənbələrini seçin. Maye yığımını azaltmaq və şişkinliyi azaltmaq üçün natrium istehlakını izləyin.
Toksinlərin aradan qaldırılmasına kömək etmək və düzgün qan həcmini saxlamaq üçün bol miqdarda maye qəbul edin. Gün ərzində su içmək, bir dəfə çox miqdarda su içməkdən daha yaxşıdır.
İş üsulu dəyişiklikləri
Müntəzəm fiziki fəaliyyət, düzgün yerinə yetirilərsə, qaraciyər funksiyasını artırır və yorğunluğu azaldır. Yürüyüş və ya mülayim yoga kimi aşağı intensitəli fəaliyyətlə başlayın. Enerjiniz artdıqca fəaliyyət səviyyələrini tədricən artırın. İdman, bədəninizin qlükozanı daha yaxşı istifadə etməsinə kömək edir və ümumi qaraciyər sağlamlığını dəstəkləyir.
Yuxunun keyfiyyətini önə çəkin və davamlı yuxu cədvəlini qoruyun. Qaraciyər yuxu zamanı bir çox bərpa və detoksifikasiya funksiyalarını yerinə yetirir. Yuxunun aşağı keyfiyyəti yorğunluğu artırır və qaraciyərin bərpasını əngəlləyir.
Stressi aradan qaldırmaq üçün rahatlama texnikaları, meditasiya və ya məsləhət xidməti istifadə edin. Xroniki stress, kortizol istehsalını artırır ki, bu da qaraciyərdə iltihabı və yorğunluğu artırır.
Qaraciyərə yük olan lazımsız dərmanlardan və əlavələrdən çəkinin. Yeni dərmanlar və ya əlavələr almadan əvvəl həkiminizlə məsləhətləşin. Bəzi adi istifadə olunan dərmanlar, məsələn, asetaminofen, düzgün istifadə edilmədikdə qaraciyərə zərər verə bilər.
Hansı hallarda tibbi müalicəyə ehtiyac var?
Əgər kəskin qaraciyər çatışmazlığını göstərən ciddi simptomlarınız varsa, dərhal tibbi yardım almaq lazımdır. Bu simptomlara, qarışıqla müşayiət olunan ciddi yorğunluq, oyanmaqda çətinlik və ya zehni vəziyyətdə dəyişikliklər daxildir. Dərhal tibbi qiymətləndirmə tələb edən gözlərin və dərinin sararması aparılır.
Davamlı qarın ağrısı, xüsusilə yuxarı sağ tərəfdə, tibbi qiymətləndirmə tələb edir. Ayaqlarda, biləklərdə və ya qarında sürətlə artan əhəmiyyətli şişkinlik, ciddi maye yığımı problemlərini göstərə bilər.
3-4 həftə ərzində yaxşılaşmadan davam edən yorğunluq üçün həkimə müraciət edin, xüsusilə də, digər qaraciyərlə bağlı simptomlarla birlikdə olduqda. Qaraciyər problemlərinin erkən diaqnozu və müalicəsi, daha ciddi komplikasiyaların irəliləyişini qarşısını alır.
Profilaktika
Qaraciyərinizi hepatit A və B-yə qarşı vaksinasiya ilə qoruyun. Hepatit C-nin yayılmasının qarşısını almaq üçün təhlükəsiz davranışlar qoruyun; məsələn, iynələri və qan ilə təmas edə biləcək şəxsi əşyaları paylaşmamağa diqqət edin.
Alkoqol istehlakını tövsiyə olunan səviyyələrlə məhdudlaşdırın və ya artıq qaraciyər problemləriniz varsa, alkoqoldan tamamilə çəkinin. Dərmanların doza göstərişlərinə diqqətlə riayət edin və qaraciyərə yük olan lazımsız dərmanlardan qaçın.
Yağlı qaraciyər xəstəliyinin qarşısını almaq üçün sağlam bədən çəkisini qoruyun. Obezite qeyri-alkoqol yağlı qaraciyər xəstəliyi inkişaf etmək riskini əhəmiyyətli dərəcədə artırır ki, bu da daha ciddi qaraciyər vəziyyətlərinə yol açır.
Müntəzəm tibbi müayinələr, simptomlar ortaya çıxmadan əvvəl qaraciyər problemlərinin erkən aşkar olunmasına imkan tanıyır. Qan testləri, müalicənin daha təsirli olduğu erkən mərhələlərdə qaraciyər disfunksiyalarını müəyyən edə bilər.
Qaraciyər disfunksiyası ilə yorğunluq arasındakı əlaqəni başa düşmək, tibbi qiymətləndirməyə ehtiyac olduğunda tanımağınıza və qaraciyərinizi qorumaq üçün düzgün addımlar atmanıza kömək edir.
