Xərçəng nədir? Xərçəngin qarşısını necə almaq olar?

Xərçəng nədir?

Xərçəng, hüceyrələrin nəzarətdən çıxaraq böyüdüyü 100-dən çox xəstəlik qrupunun adıdır. Xərçəng, qeyri-adi hüceyrələrin nəzarətsiz bölündüyü və normal bədən toxumasını infiltrə və məhv etməyə qadir olduğu ilə xarakterizə olunur. Xərçəng tez-tez bədəninizdə yayılma qabiliyyətinə malikdir.

Xərçəng dünyada ölümün ikinci ən yaygın səbəbidir. Lakin xərçəng skrininqi və müalicəsindəki irəliləyişlər sayəsində bir çox xərçəng növü üçün sağ qalma nisbətləri yaxşılaşır.

Xərçəngin simptomları

Xərçəngin səbəb olduğu simptomlar, bədənin hansı hissəsinin təsirləndiyinə görə dəyişəcəkdir.

Xərçəng ilə bağlı bəzi ümumi simptomlar bunlardır:

• Yorğunluq
• Dərinin altında hiss edilən bir lump və ya qalınlaşma sahəsi
• İstənilmədən çəki itirmə və ya qazanma
• Dəri dəyişiklikləri, məsələn, dərinin saralması, tündləşməsi və ya qızarması, sağalmayan yaralar və ya mövcud doğum ləkələrinin dəyişməsi
• Defekasiya və sidik ifrazı vərdişlərində dəyişikliklər
• İnkar edilməyən öskürək və ya nəfəs almaqda çətinlik
• Yutma çətinliyi
• Boğaz səsi
• Yeməkdən sonra davamlı pis həzm və ya narahatlıq
• İzah olunmayan davamlı əzələ ağrısı və ya oynaqlarda ağrı
• İzah olunmayan davamlı ateşlər və ya gecə tərləmələri
• İzah olunmayan qanama və ya qarnalda izlər

Hansı hallarda həkimə müraciət etməlisiniz?

Əgər sizi narahat edən davamlı simptomlar varsa, həkimlə görüş təyin etməlisiniz.

Əgər hər hansı simptomunuz yoxdursa, lakin xərçəng riski ilə bağlı narahatlıq duyursanız, bu narahatlıqları həkiminizlə müzakirə etməlisiniz. Sizə uyğun olan xərçəng skrininqi testləri və prosedurlarını soruşun.

Xərçəngə səbəb nədir?

Xərçəng, hüceyrələr içindəki DNT-dəki dəyişikliklər (mütasiyalar) tərəfindən yaranır. Hüceyrənin içindəki DNT, hər biri hüceyrəyə hansı funksiyaları yerinə yetirməli olduğunu, habelə necə böyüməli və bölünməli olduğunu bildirən bir sıra təlimatları ehtiva edən çoxsaylı fərdi genlərə təsnif edilir. Təlimatlardakı xətalar, hüceyrənin normal funksiyasını dayandırmasına səbəb ola bilər və bu da hüceyrənin xərçəngli olmasına imkan tanıya bilər.

Gen mütasyonları nə edir?

Bir gen mütasyonu sağlam bir hüceyrəyə aşağıdakıları əmr edə bilər:

• Müntəzəm böyüməyə icazə verin. Bir gen mütasyonu bir hüceyrə üçün daha sürətlə böyüyüb bölünməyi əmr edə bilər. Bu proses eyni mütasyona malik olan bir çox yeni hüceyrə yaradır.
• Nəzarətsiz hüceyrə böyüməsini dayandıra bilmir. Normal hüceyrələr, hər hüceyrə növünün düzgün sayda olmasını təmin etmək üçün böyüməni dayandırmağı bilirlər. Xərçəng hüceyləri, böyümeyi dayandırmaq əmrini verən nəzarət mexanizmini (tumor suppressor gene) itirirlər. Tumor suppressor gendeki mütasiya xərçəng hüceylərinin böyüməyə və yığılmağa davam etməsinə icazə verir.
• DNT xətalarını düzəldərkən səhvlər etmək. DNT təmir genləri, bir hüceyrənin DNT-sindəki xətaları axtarır və düzəldir. DNT təmir gendeki mütasiya digər xətaların düzədilməməsinə səbəb ola bilər, bu da hüceyrələrin xərçəngli olmasına səbəb olur.

Bu mütasyonlar, xərçəngdə daha yaygın olanlarındır. Lakin, xərçəngə səbəb olan bir çox digər gen mütasyonları da mövcuddur.

Gen mütasyonlarına səbəb nədir?

Gen mütasyonları bir neçə səbəbdən meydana gələ bilər, məsələn:

• Dünyaya gəldiyiniz mütasyonlar. Ata-analarınızdan irsən götürdüyünüz bir genetik mütasiya ilə doğula bilərsiniz. Bu cür mütasiya xərçənglərin kiçik bir faizini təşkil edir.
• Doğduğu andan sonra meydana gələn gen mütasyonları. Əksər gen mütasyonları doğulduqdan sonra baş verir və irsən keçmir. Gen mütasyonlarına səbəb olan bir neçə amil var, məsələn, siqaret çəkmək, radyasiya, viruslar, xərçəng yaradan kimyasal maddələr (karsinojenlər), artıq çəki, hormonlar, xroniki iltihab və hərəkət etməmək.

Gen mütasyonları, normal hüceyrə böyüməsi zamanı tez-tez baş verir. Bununla belə, hüceyrələr, bir səhv meydana gəldiyi zaman tanıyan və həmin səhvi düzəldən bir mexanizmə malikdir. Bəzən, bir səhv əldən qaçır. O zaman gen mütasyonu hüceyrənin xərçəngli olmasına səbəb ola bilər.

Gen mütasyonları bir-biri ilə necə qarşılıqlı əlaqə qurur?

Siz doğulduğunuz gen mütasyonları və həyatınız boyu əldə etdiyiniz gen mütasyonları xərçəngə səbəb olmaq üçün birlikdə işləyir.

Məsələn, əgər sizə xərçəngə meyilli bir genetik mütasiya irsən verilibsə, bu, xərçəngə mütləq düşəcəyiniz demək deyil. Bunun əvəzinə, xərçəngə səbəb olmaq üçün bir və ya bir neçə digər gen mütasyonuna ehtiyacınız ola bilər. İrsən keçən gen mütasyonunuz, bəlkə də, müəyyən xərçəng yaradan maddələrə məruz qaldığınızda xərçəng inkişaf etmə ehtimalınızı artıracaq.

Xərçəngin meydana gəlməsi üçün neçə mütasiya toplamağın lazım olduğu hələ də dəqiq deyil. Ehtimal ki, xərçəng tipləri arasında tələb olunan mütasiya sayı fərqlənir.

Xərçəngə səbəb olan amillər

Həkimlər, xərçəng inkişaf etmə riskinizi artıran amilləri bilirlər. Lakin xərçəng, tanınmış risk amilləri olmayan bir çox insanda baş verir. Xərçəng riski artıran amillər bunlardır:

Yaşınız

Xərçəngin inkişaf etməsi on illər çəkə bilər. Buna görə də, ən çox xərçəng diaqnozu qoyulan insanlar 65 yaşında və ya daha böyüktür. Olgun insanlar arasında daha yaygın olsa da, xərçəng yalnız böyüklərdə olan bir xəstəlik deyil – xərçəng hər hansı bir yaşda diaqnoz edilə bilər.

Vərdişləriniz

Bəzi həyat tərzləri xərçəng riskinizi artırdığı məlumdur. Siqaret çəkmək, alkoqol içmək, günəşə aşırı məruz qalmaq və ya tez-tez zədələnən günəş yanığı, artıq çəki və təhlükəsiz olmayan cinsiyyət xərçəngə səbəb ola bilər.

Bu vərdişləri dəyişdirmək, xərçəng inkişaf etmə riskinizi azaltmaq üçün mümkündür. Bəzi vərdişləri dəyişmək asan, bəzilərini isə dəyişdirmək çətindir.

Ailədəki tarixiniz

Xərçənglərin yalnız kiçik bir hissəsi irsən olan bir vəziyyətdən irəli gəlir. Əgər ailənizdə xərçəng yaygındırsa, mümkündür ki, mütasyonlar bir nəsildən digərinə keçidir. Siz, müxtəlif xərçənglərin riskinizi artıran mütasyonların irsən keçib-keçmədiyini öyrənmək üçün genetik testlər üçün namizəd ola bilərsiniz. İrsən keçən bir genetik mütasyona sahib olmaq xərçəng olacağınız demək deyil.

Sizin sağlamlıq vəziyyətləriniz

Bağırsaq iltihablı xəstəlik kimi bəzi xroniki sağlamlıq vəziyyətləri müəyyən xərçənglərdə riskinizi artıra bilər. Riskiniz barədə həkiminizlə danışmalısınız.

Sizin mühitiniz

Ətrafınızdakı mühitdə xərçəng riskinizi artıran zərərli kimyəvi maddələr ola bilər. Hətta siqaret çəkmirsinizsə belə, siqaret çəkən insanlarla olduğunuz yerdə ikinci əl tüstünü nəfəs ala bilərsiniz. Evinizdə və ya iş yerinizdəki kimyəvi maddələr, məsələn, asbest və benzin, xərçəng riski ilə bağlıdır.

Xərçəngin komplikasiyaları

Xərçəng və xərçəng müalicəsi bir neçə komplikasiyaya səbəb ola bilər, bunlar arasında:

• Ağrı. Ağrı xərçəngdən və ya xərçəng müalicəsindən qaynaqlana bilər, lakin bütün xərçənglər ağrılı deyil. Dərman və digər yanaşmalar xərçənglə bağlı ağrını effektiv şəkildə müalicə edə bilər.
• Yorğunluq. Xərçəng xəstələrində yorğunluğun bir çox səbəbi var, lakin bu tez-tez idarə oluna bilər. Xə chemotherapy və ya radyoterapiya ilə əlaqəli olan yorğunluq yaygındır, lakin adətən müvəqqətidir.
• Nəfəs almaqda çətinlik. Xərçəng və ya xərçəng müalicəsi nəfəs almaqda çətinlik yarada bilər. Müalicələr rahatlıq gətirə bilər.
• Nausea. Müxtəlif xərçənglər və xərçəng müalicələri nausea yarada bilər. Bəzən həkiminiz, müalicənizin nausea yaratma ehtimalını proqnozlaşdıra bilər. Dərmanlar və digər müalicələr вакцинация etmək və ya azaldmaqda kömək edə bilər.
• İshal və ya sabitlik. Xərçəng və xərçəng müalicəsi bağırsaqlarınızı təsir edə bilər və ishal və ya sabitlik yarada bilər.
• Çəki itkisi. Xərçəng və xərçəng müalicəsi çəki itkisinə səbəb ola bilər. Xərçəng normal hüceyrələrdən qida aşırır və onlara qida maddələri çatdırır. Çəki itkisi bəzən yediyiniz kaloriya və ya nə cür qida yeyildiyi ilə bağlı təsir edilmir; bu, müalicə etmək çətindir. Çox hallarda, mədəyə və ya damara yerləşdirilən süni qida dəstləri çəki itkisini dəyişməyə kömək etmir.
• Bədəndə kimyəvi dəyişikliklər. Xərçəng bədənin normal kimyəvi tarazlığını pozaraq ciddi komplikasiyalar riskinizi artıra bilər. Kimyəvi tarazlıqların pozulması simptomları aşırı susuzluq, tez-tez sidik ifrazı, sabitlik və çaşqınlıq ola bilər.
• Beyin və sinir sistemi problemləri. Xərçəng yaxınlıqdakı sinirləri sıxaraq ağrı və bədənin bir hissəsində işlev itirilməsinə səbəb ola bilər. Beyin xərçəngi baş ağrısına və iti simptomlara, məsələn, bir tərəfdə zəifliyə səbəb ola bilər.
• Xərçəngə qarşı qeyri-adi immun sistem reaksiyaları. Bəzi hallarda bədənin immun sistemi xərçəngin varlığına cavab olaraq sağlam hüceyrələri müalicəyə atır. Bu çox nadir reaksiyalar paraneoplastik sindrom adlanır və müxtəlif simptomlara, məsələn, yürüməkdə çətinlik və tutma səbəb ola bilər.
• Yayılma xərçəngi. Xərçəng inkişaf etdikcə, bədənin digər hissələrinə yayılma (metastaz) edə bilər. Xərçəngin yayıldığı yer xərçəngin tipindən asılıdır.
• Təkrar xərçəng. Xərçəng sağ qalanlarının yenidən xərçəng olma riski var. Bəzi xərçənglər, başqaları ilə müqayisədə yenidən ortaya çıxma ehtimalı daha yüksəkdir. Xərçəngin yenidən ortaya çıxmasını azaltmağa kömək etmək üçün nə edə biləcəyiniz barədə həkiminizdən soruşun. Həkiminiz müalicədən sonra sizin üçün bir izləmə planı hazırlaya bilər. Bu plan, müalicədən sonra xərçəngin yenidən ortaya çıxmasını izləmək üçün ayda və illərdə dövri müayinələri və müayinələri əhatə edə bilər.

Xərçəngdən necə qorunmaq olar

Xərçəngin qarşısını almanın tam təminatını verən bir yol yoxdur. Lakin həkimlər xərçəng riskinizi azaltmağın bir neçə yolunu müəyyənləşdiriblər, bunlar arasında:

• Siqareti buraxın. Siqaret çəkmək bir neçə xərçəng növü ilə əlaqələndirilir — yalnız ağciyər xərçəngi deyil. İndi siqareti buraxmaq gələcəkdə xərçəng riskinizi azaldacaq.
• Günəşə aşırı məruz qalmaqdan çəkinin. Günəşdən zərərli ultraviolet (UV) şüaları dərinizdəki xərçəng riskinizi artıra bilər. Gölgədə qalmaq, qoruyucu paltar geymək və ya günəşdən qoruyucu kremləri istifadə edərək günəşə məruz qalmanızı azaltın.
• Səhər qida qəbul edin. Meyvə və tərəvəzlə zəngin bir pəhriz seçin. Tam taxıllar və az yağlı proteinləri seçin.
• Həftənin əksər günlərində idman edin. Müntəzəm idman xərçəng riskinin azalması ilə əlaqələndirilir. Həftənin əksər günlərində ən azı 30 dəqiqə idman etmək məqsəd qoyun. Əgər müntəzəm idman etmirsinizsə, yavaş başlayın və 30 dəqiqə və ya daha çoxuna qədər irəlilədikcə mütəmadi olaraq çalışın.
• Sağlam çəkiyi qoruyun. Çəki artıq və ya obez olmaq xərçəng riskinizi artıra bilər. Sağlam pəhriz və müntəzəm idmanla sağlam bir çəkiyə nail olmağa çalışın.
• Alkoqolu mülayim şəkildə qəbul edin. Əgər alkoqol qəbul etməyi seçirsinizsə, 65 yaşdan yuxarı bir kişi və ya hər hansı yaşda bir qadın üçün gündə bir içki ilə özünüzü məhdudlaşdırın, ya da 65 yaşında və ya daha gənc bir kişi üçün gündə iki içki ilə özünüzü məhdudlaşdırın.
• Xərçəng skrininqi müayinələri planlayın. Risk faktorlarınızın nəzərə alındığı xərçəng skrininqi müayinələrinin hansı növlərinin sizin üçün ən yaxşı olduğunu həkiminizlə müzakirə edin.
• İmmunizasiya (aşılama) barədə həkiminizdən soruşun. Bəzi viruslar xərçəng riskinizi artıra bilər. İmmunizasiya bu viruslardan bəzilərini qarşısını ala bilər, hepatit B virusu, qaraciyər xərçənginin riskini artırır və insan papillomavirusu (HPV) isə serviks xərçənginin və digər xərçənglərin riskini artırır. Bu virusların qarşısını almağın sizin üçün uygun olub olmadığını həkiminizdən soruşun.