Hallusinasiyalar, yəni insanların olmayan şeyləri (məsələn, orada olmayanları görmək, eşitmək və ya hiss etmək) hiss etməsi, şəxsi və onun ailə üzvləri üçün qorxu, çaşqınlıq və narahatlıq yarada bilər. Bir yaşlı insan, məsələn, nənə, tez-tez hallusinasiyalar yaşayırsa, bu narahatedici ola bilər. Bunun bir çox səbəbi var, tibbi vəziyyətlərdən tutmuş dərmanların yan təsirlərinə qədər. Aşağıda, yaşlı insanlar arasında hallusinasiyaların ən yaygın səbəblərini izah edəcəyik və diaqnoz və müalicə variantları haqqında məlumat verəcəyik.
1. Dementiya və Alzheimer xəstəliyi
Dementiya, xüsusilə Alzheimer xəstəliyi, yaşlı insanlar arasında hallusinasiyaların ən yaygın səbəblərindən biridir. Alzheimer xəstəliyi, beyin hüceyrələrini zədələyən, kognitiv fəaliyyətin azalmasına səbəb olan irəliləyən bir neyroloji pozuntudur. Beynin xarab olması, qavrayış və yaddaş da daxil olmaqla müxtəlif funksiyalara təsir göstərə bilər. Alzheimer xəstəliyində hallusinasiyalar, beynin kimyəvi balansındakı dəyişikliklər və ya yaddaş itkisi səbəbindən meydana gələ bilər. Sensory məlumatların işlənməsi ilə əlaqəli beyin hissələri pozula bilər ki, bu da yanlış qavrayışları və ya “saxta” sensory təcrübələri yarada bilər.
Diaqnoz
Dementiya və Alzheimer xəstəliyini diaqnoz etmək üçün əhatəli tibb müayinəsi tələb olunur. Bu müayinə adətən fizik müayinəni, neyroloji müayinəni, kognitiv testləri və beyin görüntüləməni (məsələn, MRT və ya CT skanı) əhatə edir. Doktor, ailənin tibbi tarixini də soruşa bilər və kognitiv funksiyanı qiymətləndirmək üçün əqli vəziyyət müayinəsi aparar. Hallusinasiyalar, Alzheimer xəstəliyinin son mərhələlərində daha çox yaygındır, buna görə erkən diaqnoz, kognitiv azalmanı müəyyən etməyə yönəlmiş ola bilər.
Müalicə variantları:
Hazırda Alzheimer xəstəliyinin müalicəsi yoxdur, lakin dərmanlar simptomların idarə olunmasına kömək edə bilər. Kolinesteraz inhibitorları (məsələn, Donepezil, Rivastigmin) reçeteyle kognitiv azalmanın sürətini yavaşlatmaq və yaddaş problemlərinə kömək etmək üçün yazıla bilər. Bəzi hallarda, hallusinasiyaları müalicə etmək üçün antipsikotik dərmanlar (məsələn, kvetiapin, risperidon) ehtiyatla istifadə oluna bilər, lakin bu dərmanlar adətən yaşlı insanlarda yan təsirləri olduğu üçün ağır hallarda təyin edilir. Dərman olmayan yanaşmalar, məsələn, kognitiv stimullaşdırma terapisi və sabit, az stressli bir mühitin saxlanması da kömək edə bilər.
2. Parkinson xəstəliyi
Parkinson xəstəliyi, əsasən hərəkətə təsir edən neyrodejenerativ bir pozuntudur, lakin hallusinasiyaları da daxil olmaqla kognitiv dəyişikliklərə də səbəb ola bilər. Bu xəstəlik, beyin hüceyrələrində dopamin istehsal edən hüceyrələrin itirilməsinə səbəb olur ki, bu da beynin müxtəlif hissələri arasındakı əlaqəni pozur. Bu pozuntu həm hərəkət simptomlarına (məsələn, titrəmə və sərtləşmə) həm də non-motor simptomlarına, o cümlədən hallusinasiyalara səbəb ola bilər. Hallusinasiyalar vizual (məsələn, insanları və ya heyvanları görmək) və ya eşitmə hallusinasiyaları (səsləri eşitmək) ola bilər və xəstəlik inkişaf etdikcə və ya dərman istifadəsi nəticəsində meydana gələ bilər.
Diaqnoz
Parkinson xəstəliyi, tibbi tarix, fizik müayinə və simptomların müşahidəsi nəticəsində diaqnoz edilir. Xüsusi bir test yoxdur, lakin neyroloq, digər şərtləri istisna etmək üçün MRI skanları və ya qan testləri də daxil olmaqla müxtəlif diaqnostik testlər apara bilər. Diaqnoz, adətən motor simptomların (məsələn, titrəmə və ya bradikinziya) mövcudluğuna və xəstənin tibbi tarixinə əsaslanaraq təsdiqlənir.
Müalicə variantları:
Parkinson xəstəliyinin simptomlarını idarə etmək üçün dərmanlarla müalicə edilə bilər, xüsusilə dopamin əvəzləyiciləri (məsələn, levodopa) və ya dopamin agonistləri (məsələn, pramipeksol). Lakin Parkinson xəstəliyini müalicə etmək üçün istifadə olunan dərmanlar, bəzən hallusinasiyaları tetikleyebilir və ya pisləşdirə bilər, xüsusilə yaşlı insanlarda. Bu hallarda həkimlər, dərman rejimini dəyişə bilər, dozanı azalda bilər, ya da alternativ müalicələr sınaya bilər. Hallusinasiyalar davam edərsə, antipsikotik dərmanlar (məsələn, kvetiapin) aşağı dozalarda kullanıla bilər, lakin bu dərmanların mümkün yan təsirlərə görə yaxından monitorinqi tələb olunur.
3. Dərmanların yan təsirləri
Bəzi dərmanlar, xüsusilə yaşlı insanlara tez-tez təyin edilən dərmanlar hallusinasiyalara səbəb ola bilər. Benzodiazepinlər, antidipressantlar, antikolinerjiklər və opioidlər kimi dərmanlar hallusinasiyaların riskini artırır, xüsusən də yüksək dozalarda və ya uzun müddət istifadə edildikdə. Bu dərmanlar beynin neurotransmitter balansını poza bilər və sensory işləmə ilə əlaqəli beynin hissələrinə təsir edə bilər ki, bu da qavrayış pozuntularına səbəb olur.
Diaqnoz
Dərmanla induc edilmiş hallusinasiyaların diaqnozu, xəstənin dərman istifadəsi tarixini əhatəli şəkildə nəzərdən keçirməyi tələb edir. Həkim, hallusinasiyaların yeni dərmanların istifadəsi ilə ya da dozanın dəyişdirilməsi ilə əlaqəli zamanını qiymətləndirəcəkdir. Qan testləri və ya dərman skrininqi də, bədəndəki xüsusi dərmanların səviyyələrini yoxlamaq üçün aparıla bilər.
Müalicə variantları:
Əgər dərmanın səbəb olduğu düşünülürsə, doktor dərman dozasını azaltmağı, o dərmanı dayandırmağı və ya hallusinasiyaların riskinin az olduğu alternativ bir dərmana geçməyi tövsiyə edə bilər. Dərmanları dəyişdirdikdə, bəzi dərmanların ani dayandırılmasının ciddi yan təsirləri ola biləcəyindən, doktorla sıx işləmək vacibdir.
4. Deliryum
Deliryum, tez-tez infeksiya, susuzluq və ya metabolik balans pozuntuları kimi bir tibbi vəziyyətdən yaranan kəskin çaşqınlıq və dezinformasiya halıdır. Yaşlı insanlar deliryuma daha həssasdırlar və hallusinasiyalar, bu vəziyyətin yaygın bir simptomudur. Deliryum, fiziki bir xəstəlik və ya tibbi müdaxilə (məsələn, cərrahiyyə, xəstəxanada yatma) nəticəsində yaranan beyin funksiyasının pozulmasından irəliləyir. Bu vəziyyətdə beyin sensory məlumatları yanlış şərh edə bilər ki, bu da hallusinasiyalara səbəb ola bilər.
Diaqnoz
Deliryum, tibbi tarix, cari sağlamlıq vəziyyəti və dərmanların nəzərdən keçirilməsi ilə klinik müayinə nəticəsində diaqnoz edilir. Doktor, həmçinin kognitiv funksiyanı, diqqət müddətini və xəstənin ümumi şüur səviyyəsini qiymətləndirəcəkdir. Qan testləri və görüntüləmə tədqiqatları, infeksiya və ya susuzluq kimi hər hansı səbəbləri müəyyən etmək üçün aparıla bilər.
Müalicə variantları:
Deliryumun müalicəsi, onun səbəbini (məsələn, infeksiyaların müalicəsi, susuzluğun düzəldilməsi və ya metabolik balansın idarə edilməsi) hədəfləyir. Sakit və tanış bir mühit təmin etmək də faydalı ola bilər, həmçinin fiziki məhdudiyyətlərin və ya lazımsız dərmanların azaldılması. Bəzi hallarda, ağır hallusinasiyalar üçün antipsikotik dərmanlar (məsələn, haloperidol) təyin edilə bilər, lakin bu dərmanlar yaşlı insanlar üçün ehtiyatla istifadə edilməlidir.
5. Görmə və ya eşitmə pozuntuları
Bəzi yaşlı insanlarda hallusinasiyalar, xüsusilə nəzərəçarpan görmə və ya eşitmə itkisi hallarında sensory sıxılma ilə əlaqəli ola bilər. Beyn, sensory girişin olmaması üçün hallusinasiyalar yaradaraq bunu əvəz etməyə çalışa bilər, xüsusilə vizual və eşitmə hallusinasiyaları. Bu hallusinasiyalar bəzən “Charles Bonnet sindromu” adlandırılır, görmə itkisi hallarında. Bu vəziyyətdə ağır görmə əngəli olan insanlar mövcud olmayan canlı, parlaq şəkillər və ya insanları görə bilərlər.
Diaqnoz
Görmə və ya eşitmə müayinəsi, sensory pozuntuların hallusinasiyalara səbəb olub-olmadığını müəyyən etməyə kömək edə bilər. Görmə testləri, məsələn, retina skanları və ya optik koherens tomoqrafiyası, makula degenerasiyası və ya diabetik retinopatiya kimi vəziyyətlərin diaqnozunu müəyyən edə bilər. Eşitmə testləri (audiometriya) eşitmə itkisini müəyyən etməyə kömək edə bilər ki, bu da eşitmə hallusinasiyalarına səbəb ola bilər.
Müalicə variantları:
Müalicə, sensory itkinin yaxşılaşdırılmasına və ya kompensasiya edilməsinə yönəlir. Görmə pozuntuları hallarında, böyütmə cihazları və ya düzəldici linzalar istifadə etmək kömək edir. Eşitmə cihazları eşitməni yaxşılaşdıra və eşitmə hallusinasiyalarını azalda bilər. Bəzi hallarda, fərdlərin hallusinasiyalarla başa çıxması üçün terapiya, məsələn, kognitiv davranış terapiyası, faydalı ola bilər.
6. Psixi sağlamlıq vəziyyətləri (məsələn, depressiya, şizofreniya)
Daha gənc fərdlərdə daha yaygın olmasına baxmayaraq, bəzən yaşlı insanlarda depressiya və ya şizofreniya kimi psixi sağlamlıq vəziyyətləri inkişaf edə bilər ki, bu da hallusinasiyalara səbəb olacaq. Yaşlılarda depressiya, xüsusilə müalicə olunmadıqda, psixotik xüsusiyyətlərə, o cümlədən hallusinasiyalara gətirib çıxara bilər. Şizofreniya, eşitmə və ya görmə hallusinasiyaları yarada bilən xroniki bir vəziyyətdir, baxmayaraq ki, yaşlılarda daha az yaygındır.
Diaqnoz
Psixi sağlamlıqla əlaqədar hallusinasiyaların diaqnozu, əhatəli psixiatriya qiymətləndirməsi ilə aparılır. Doktor, xəstənin emosional və psixoloji tarixini, cari simptomlarını və psixi sağlamlıq məsələləri olan ailə tarixini soruşacaqdır. Standart psixiatrik qiymətləndirmələr və skrininqlər depressiya, şizofreniya və ya başqa bir psixi sağlamlıq pozuntusunun mövcud olub olmadığını müəyyən etməyə kömək edə bilər.
Müalicə variantları:
Depressiya və şizofreniya kimi psixi sağlamlıq vəziyyətləri, psixoterapiya və dərmanların birləşməsi ilə müalicə olunur. Antidepresanlar (məsələn, SSRİ) və ya antipsikotiklər (məsələn, olanzapin və ya risperidon) əsas vəziyyətə görə reçeteyle yazıla bilər. Terapiya, o cümlədən kognitiv davranış terapiyası, fərdlərin simptomları idarə etmələrinə və başa çıxma strategiyalarını yaxşılaşdırmalarına kömək edə bilər.
Ümumilikdə, yaşlı şəxslərdə, məsələn, nənənizdə hallusinasiyalar, müxtəlif tibbi vəziyyətlər, dərmanların yan təsirləri və ya sensory pozuntular tərəfindən meydana gələ bilər. Müvafiq müalicə üçün əsas səbəbi müəyyən etmək əhəmiyyətlidir; dərmanların tənzimlənməsi, neyroloji vəziyyətlərin idarə edilməsi və ya görmə və eşitmə itkisinə diqqət yetirilməsi lazım ola bilər. Tam müayinə üçün tibb mütəxəssisi ilə məsləhətləşmək, həm təsirlənmiş insanın, həm də ailəsinin həyat keyfiyyətini artırmanın ən yaxşı yoludur.
