Onurğa beyni zədəsi, onurğa beyninin və ya onurğa kanalının sonunda (cauda equina) olan sinirlərin hər hansı bir hissəsinə ziyan dəyməsidir. Onurğa beyni zədəsi, çox vaxt zədənin olduğu yerdən aşağıda güc, hiss və digər bədən funksiyalarında daimi dəyişikliklərə səbəb olur.
Əgər siz son zamanlarda onurğa beyni zədəsi keçirmişsinizsə, həyatınızın hər bir tərəfi təsirlənəcəkdir. Qəzadan sonra zədənin təsirini mental, emosional və sosial cəhətdən hiss edə bilərsiniz.
Bir çox alimlər, tədqiqatlardakı irəliləyişlərin, bir gün onurğa beyni zədələrinin bərpasını mümkün edəcəyinə ümid edirlər. Dünyada tədqiqatlar davam edir. Bu arada, müalicə metodları və reabilitasiya, onurğa beyni zədəsi olan bir çox insanın məhsuldar, müstəqil həyat sürməsinə imkan verir.
Onurğa beyni zədəsinin əlamətləri
Onurğa beyni zədəsindən sonra əzələlərinizi idarə etmək qabiliyyətiniz iki amildən asılıdır: onurğa beyninizdəki zədənin yeri və onurğa beyninə dəymiş zədənin şiddəti.
Onurğa beyninizin ən aşağı normal hissəsi, zədənin neyroloji səviyyəsi adlanır. Zədənin şiddəti, çox vaxt “tamlıq” adlanır və aşağıdakı kimi təsnif edilir:
- Tam. Onurğa beyni zədəsindən aşağıda bütün hiss (sensor) və hərəkət edə bilmə (motor funksiyası) itirildikdə, zədə tam adlanır.
- Tam olmayan. Əgər təsirli sahədən aşağıda bir az motor funksiyanız və ya sensor funksiyanız varsa, zədəniz tam olmayan adlanır. Tam olmayan zədənin müxtəlif dərəcələri vardır.
Əlavə olaraq, onurğa beyni zədəsi ilə bağlı iflic aşağıdakı kimi adlandırıla bilər:
- Tetraplegiya. Quadriplegiya adlanan bu hal, qollarınızın, əllərinizin, gövdənizin, ayaqlarınızın və pelvik orqanlarınızın onurğa beyni zədəsindən təsirləndiyini göstərir.
- Paraplegiya. Bu iflic, gövdənizin, ayaqlarınızın və pelvik orqanlarınızın hamısını və ya bir hissəsini təsir edir.
Həkiminiz, zədənizin neyroloji səviyyəsini və tamlığını müəyyən etmək üçün bir sıra testlər aparacaq.
Hər hansı bir növ onurğa beyni zədəsi aşağıdakı əlamətlərin birini və ya bir neçəsini yarada bilər:
- Hərəkət etmə qabiliyyətinin itirilməsi
- Hissin itirilməsi və ya dəyişməsi, o cümlədən istilik, soyuqluq və toxunuş hissini itirmək
- Bağırsaq veya sidik kisəsi kontrolunun itirilməsi
- Ekstravaqant refleks fəaliyyətləri və ya spazmlar
- Cinsi funksiya, cinsi həssaslıq və reproduktivlikdə dəyişikliklər
- Onurğa beyninizdəki sinir liflərinə dəymiş ziyan üzündən yaranan ağrı və ya intensiv yaralanma hissi
- Nəfəs almaqda çətinlik, öskürək çəkmə və ya ağciyərlərdəki sekresiyaları təmizləməkdə çətinlik
Təcili əlamətlər
Qəza zamanı onurğa beyni zədəsinin təcili əlamətləri aşağıdakılar ola bilər:
- Boyun, baş və ya beldə kəskin ağrı və ya təzyiq
- Bədənin hər hansı bir hissəsində zəifləmə, koordinasiya itkisi və ya iflic
- Əllərinizdə, barmaqlarınızda, ayaqlarda və ya ayaq barmaqlarında uyuşma, tıngıldatma hissi və ya hissin itirilməsi
- Sidiq kisəsi və ya bağırsaq kontrolunun itirilməsi
- Dengə və yürüməkdə çətinlik
- Zədədən sonra nəfəs almaqda çətinlik
- Qeyri-adi boyun və ya bel pozulması
Həkimə nə zaman müraciət etməlisiniz?
Baş və ya boyuna əhəmiyyətli travma keçirən hər kəs, onurğa zədəsi ehtimalı üçün dərhal tibbi qiymətləndirməyə ehtiyac duyar. Həqiqətən də, travma qurbanlarının onurğa zədəsi olduğunu öz gündəlik həyatlarındakı mənfi təsirlər qeyd edilmədiyi halda düşünmək daha təhlükəsizdir, çünki:
- Ciddi onurğa zədəsi həmişə dərhal aşkar olunmur. Tanınmadığı təqdirdə, daha ciddi bir zədə baş verə bilər.
- Uyuşma və ya iflic dərhal baş verə bilər və ya onurğa beyninin içində və ətrafında qanaxma və şişkinlik baş verdikcə tədricən çıxış edə bilər.
- Zədə ilə müalicə arasındakı vaxt, komplikasiyaların əhatə dairəsi və şiddətinin müəyyən edilməsində kritik ola bilər.
Birinin arxa və ya boyun zədəsi olduğunu düşündüyünüzdə:
- Yaralı şəxsi hərəkət etdirməyin — daimi iflic və digər ciddi komplikasiyalara səbəb ola bilər
- Təcili tibbi yardıma zəng edin
- Şəxsi yerdə saxlayın
- Boynun iki tərəfində ağır dəsmallar yerləşdirin, ya da baş və boynu hərəkət etmədən tutaraq təcili yardım gələnə qədər onları saxlamağa çalışın
- Baş və ya boynu hərəkət etdirmədən, qanamanı dayandırmaq və şəxsi rahat etdirmək üçün əsas birinci yardım verin
Onurğa beyni zədəsinə nə səbəb olur?
Onurğa beyni zədələri, onurğa kolonunun fəqərə, bağlar və ya disklərinə və ya onurğa beyninə ziyan dəyməsi nəticəsində baş verə bilər.
Traumatik onurğa beyni zədəsi, onurğa beyninə kəskin, travmatik bir zərbə nəticəsində bir və ya daha çox fəqərənin qırılması, dislokasiyası, sıxılması və ya sıxılmasına səbəb olan hallardır. Onurğa beyni zədəsi, onurğa beyninizi kəsən və zədələyən bir güllə və ya bıçaq yarası nəticəsində də baş verə bilər.
Əlavə ziyanın baş verməsi, adətən, günlər və ya həftələr ərzində qanaxma, şişkinlik, iltihab və onurğa beyninizin ətrafında və içində maye yığılması səbəbindən baş verir.
Traumatik olmayan onurğa beyni zədəsi, artrit, xərçəng, iltihablar, infeksiyalar və ya onurğa disklərinin degenerasiyası səbəbindən ola bilər.
Beyininiz və mərkəzi sinir sisteminiz
Mərkəzi sinir sistemi beyin və onurğa beynindən ibarətdir. Yumşaq toxumadan ibarət olan onurğa beyni və sümüklərlə (fəqərə) əhatə olunmuşdur, beyninizin altından aşağıya doğru uzanır və sinir hüceyrələrindən və bədənin müxtəlif hissələrinə gedən sinir qruplarından ibarətdir.
Onurğa beyninin aşağı ucu, beldən bir az yuxarıda, conus medullaris adlanan bölgədə dayanır. Bu bölgənin altında cauda equina adlanan bir sinir kökü qrupudur.
Onurğa beyninizdəki traktlar beyninizlə bədəninizin digər hissələri arasında mesajlar daşıyır. Motor traktlar, əzələ hərəkətini idarə etmək üçün beyindən siqnallar daşıyır. Sensor traktlar, bədənin hissələrindən beyinizə istilik, soyuqluq, təzyiq, ağrı və əzələlərin mövqeyi ilə bağlı siqnallar daşıyır.
Sinir liflərinə ziyan
Səbəb travmatik və ya travmatik olmayan olsa belə, ziyan, zədələnmiş sahə ilə keçən sinir liflərini təsir edir və zədə yerinin aşağısındaki müvafiq əzələlərin və sinirlərin bir hissəsinin və ya tamamının funksiyalarını sarsıda bilər.
Göğüs (torakal) və ya bel (lumbar) zədəsi bədəninizi, ayaqlarınızı, bağırsaq və sidik kisəsi funksiyasını, cinsi funksiyanızı təsir edə bilər. Boyun zədəsi, bu sahələri təsir etməklə yanaşı, əllərinizin hərəkətlərini və, bəlkə də, nəfəs alma bacarığınızı da təsir edir.
Onurğa beyni zədələrinin ən çox rast gəlinən səbəbləri
Ölkəmizdə onurğa beyni zədələrinin ən yaygın səbəbləri bunlardır:
- Motorlu nəqliyyat qəzaləri. Avtomobil və motosiklet qəzaləri, hər il yeni onurğa beyni zədələrinin demək olar ki, yarısını təşkil edir.
- Düşmələr nəticəsində. 65 yaşdan yuxarı şəxslərdə onurğa beyni zədəsi ən çox düşmə nəticəsində baş verir. Ümumilikdə, düşmələr onurğa beyni zədələrinin təxminən 31%-ini təşkil edir.
- Şiddət hadisələri. Onurğa beyni zədələrinin 13%-dən çoxu şiddətli qarşıdurmalardan qaynaqlanır, ən çoxu güllə yaralarıdır. Bıçaq yaraları da tez-tez olur.
- İdman və istirahət zədələri. İdman fəaliyyəti, məsələn, təzyiq idmanları və dərin suya dalma, onurğa beyni zədələrinin təxminən 10%-ini səbəb olur.
- Alkoqol istehlakı. Alkoqol istifadəsi onurğa beyni zədələrinin təxminən 1-də birində təsir edən bir faktordur.
- Xəstəliklər. Xərçəng, artrit, osteoporoz və onurğa beyninin iltihabı da onurğa beyni zədələrinə səbəb ola bilər.
Risk faktorları
Onurğa beyni zədəsi adətən bir qəzanın nəticəsi olduğuna görə hər kəs baş verə bilər, lakin bəzi faktorlar onurğa beyni zədəsi riski olan insanlara daha yüksək ehtimal ilə predispoziya edə bilər. Bu səbərlər aşağıdakılardır:
- Kişi olmaq. Onurğa beyni zədələri kişilərin daha çox sayına təsir edir. Həqiqətən də, qadınlar ölkəmizdəki travmatik onurğa beyni zədələrinin yalnız təxminən 20%-ni təşkil edir.
- 16-30 yaş arasında olmaq. 16 və 30 yaş arasında olduğunuzda travmatik onurğa beyni zədəsi almaq ehtimalınız daha yüksəkdir. Zədələnmənin orta yaşı 43 ildir.
- 65 yaşdan yuxarı olmaq. Düşmələr yaşlı adamların əksəriyyətində zədə yaradır.
- Riskli davranışlarla məşğul olmaq. Çox dərin olmayan suya dalmaq və ya proper təhlükəsizlik təminatları olmadan idman etmək onurğa beyni zədələrinə səbəb ola bilər. Motorlu nəqliyyat qəzaləri 65 yaşından aşağı insanlar üçün onurğa beyni zədələrinin əsas səbəbidir.
- İdman və oynağı pozan xəstəliklərə sahib olmaq. Kiçik bir zədə, artrit və ya osteoporoz kimi sümük və oynaqlara təsir edən digər pozğunluqlarınız varsa, onurğa beyni zədəsinə səbəb ola bilər.
