Bu günün bir-biri ilə əlaqəli lakin eyni zamanda ayrı bir dünyasında, sosial izolasiya səssiz bir epidemiyaya çevrilir. Sosial əlaqələrin və ya mənalı bağlantıların olmaması kimi tərif edilən sosial izolasiya, müxtəlif cəmiyyət, texnoloji və demoqrafik amillər səbəbindən getdikcə daha geniş yayılmaqdadır. Tək qalmaq bəzən fərdi bir seçim və yenilənmə qaynağı olsa da, davamlı və iradə xarici izolasiya insan sağlamlığı üzərində dərin təsirlər yarada bilər.
Sosial izolasiya nədir?
Sosial izolasiya, bir fərdin başqaları ilə minimal əlaqəsi olduğu və yaxın münasibətlərin olmaması halıdır. Sosial izolasiya, tənha olmaqdan və tək qalmaqdan fərqlənir. Tənha olmaq, yalnız olma hissidir. Tək qalmaq isə adətən düşünmək və ya dinlənmək üçün öz isteyi ilə seçilmiş bir seçimdir.
Sosial izolasiya üçün səbəblər bunlardır:
- Fərdi amillər: Fiziki qüsurlar, xroniki xəstəliklər və zehni sağlamlıq problemləri, fərdlərin sosial əlaqələri davam etdirmələrini əngəlləyə bilər. Məsələn, hərəkət qabiliyyəti məhdud olanlar sosial fəaliyyətlərdə iştirak etməkdə çətinlik çəkə bilərlər.
- Cəmiyyət amilləri: Şəhərləşmə və ailə strukturlarının dəyişilməsi, yaxın icmaların azalmasına səbəb olub. İş-həyat balanssızlıqları daha çox sosial iştirak imkanlarını məhdudlaşdırır.
- Texnoloji təsir: Texnologiya virtual əlaqələri asanlaşdırsa da, ekran başında çox vaxt keçirmək və rəqəmsal ünsiyyətə güvənmək, adətən mənalı üzü-üzə qarşılıqlı əlaqələrin əvəzini alır.
Sosial izolasiya zehni sağlamlığa təsirləri
Depressiya və narahatlıq
Araşdırmalar sosial izolasiya ilə depressiya və narahatlıq arasında yüksək əlaqələr olduğunu göstərir. Emosional dəstək şəbəkələrinin olmaması, dəyərsiz və ümidiz hisslərini daha da artırır, bu da zehni sağlamlıq mübarizələrinin dərinləşməsinə səbəb olan bir təkrarlanan dövr yaradır. Məsələn, The Lancet jurnalında dərc edilmiş bir araşdırma, izolə olunmuş fərdlərin sosial olaraq əlaqəli insanlardan 40% daha çox depressiya riski daşıdığını tapmışdır.
Uzun müddətli izolasiya, beynin mükafat sistemini pozaraq, əhval-ruhiyyəni tənzimləmək üçün vacib olan dopamin səviyyəsini azaltmağa səbəb olur. Bundan əlavə, xroniki tənha olmaq kortizol, yəni stress hormonunun istehsalını artırır, bu da narahatlıq və depressiya simptomlarını daha da artıra bilər.
Kognitiv geriləmə
Sosial iştirak, yaddaş, problem həlli və söz bacarıqları kimi kognitiv funksiyaları stimullaşdırır. İsolasiya beynin bu zəruri qarşılıqlı təsirlərdən məhrum olmasına səbəb olur ki, bu da neyroplastiklik – beynin uyğunlaşma və yeni bağlantılar qurma qabiliyyətini azaldır. Zamanla, bu stimulantın olmaması neyron atrofiyasını sürətləndirir, demensiya və Alzheimer xəstəliyi riskini artırır.
Sosial izolasiya fiziki sağlamlığa təsirləri
Ürək-damar sağlamlığı
Xroniki tənha olmaq bədənin stress cavabını işə salır, kortizol və adrenalinin səviyyələrini artırır. Bu hormonlar qan presini və ürək ritmini yüksəldərək, ürək-damar sisteminə davamlı bir yük qoyur. Zamanla bu hipertoniya, arteriya zədələri və ürək xəstəliyi ya da inme riskini artırır.
Heart jurnalında dərc edilmiş bir meta-analiz, sosial izolasiya nəticəsində ürək sağlamlığına ziyan vurduğunu, tütün çəkmək və obezlik kimi ənənəvi risk faktorları ilə eyni dərəcədə olduğunu ortaya qoymuşdur.
İmmunitet sisteminin zəifləməsi
Uzun müddətli izolasiya xroniki stressi meydana gətirir ki, bu da immunitet sisteminin infeksiyalara qarşı mübarizə etmə qabiliyyətini zəiflədir. Araşdırmalar göstərir ki, izolə olunmuş fərdlər adətən daha yüksək iltihab səviyyələrini nümayiş etdirir ki, bu da onları xroniki xəstəliklərə daha çox meylli edir.
Artan ölüm nisbətləri
Fiziki və zehni sağlamlığın pisləşməsinin toplanma təsiri, sosial olaraq izolə olunmuş fərdlər arasında ölüm nisbətlərini əhəmiyyətli dərəcədə artırır. Sosial izolasiya, pis qidalanma, hərəkətsizlik və maddə asılılığı kimi sağlamlıqsız davranışları təşviq edir ki, bu da sağlamlıq risklərini əlavə artırır. Həmçinin, dəstək sisteminin olmaması təcili hallarda tibbi yardımın gecikməsinə səbəb ola bilər ki, bu da ölümcül nəticələrin ehtimalını artırır.
PLOS Medicine jurnalından əldə edilən araşdırma göstərir ki, sosial izolasiya erkən ölüm riskini 29% artırır ki, bu da gündə 15 siqaret çəkmənin təsiri ilə eynidir.
Daha geniş sosial təsirlər
İqtisadi xərclər
Sosial izolasiya ilə əlaqəli sağlamlıq problemləri daha yüksək səhiyyə xərclərinə səbəb olur. Hökumətlər və səhiyyə sistemləri izolasiya ilə əlaqəli xəstəliklər üzrə artan xəstəxanaya qalxma və müalicələr səbəbindən əhəmiyyətli maliyyə yükü ilə üzləşməqdədilər.
İcma və cəmiyyət
Sosial izolasiya icma bağlarını zəiflədərək, ümumi sosial birliyi azaldır. Yaşlılar və ya əlillər kimi həssas qruplar daha çox uzaqlaşdırılma riskləri ilə üzləşirlər ki, bu da onları daha da isolə edən marjinallaşma dövrünə səbəb olur.
Sosial izolasiya ilə mübarizə
Fərdi strategiyalar:
- Sosial bacarıqların inkişaf etdirilməsi: Ünsiyyət və insanlarla münasibət bacarıqlarını inkişaf etdirmək insanlara mənalı bağlantılar qurmağa və davam etdirməyə kömək edə bilər.
- Qruplara və klublara qoşulmaq: Aktivliklərdə iştirak etmək və ya maraq sarğıları, mənalı bir mənsubiyyət hissi yaradır.
- Hobbilərlə məşğul olmaq: Hobbilərlə məşğul olmaq, bənzər düşüncəli insanlarla tanışmaq və izolasiya ilə mübarizə aparmaq üçün imkanlar təqdim edir.
İcma səviyyəsində həllər:
- İcma məkanları: İcmalar, hər yaşda və qabiliyyətdə insanların qarşılıqlı əlaqə qura biləcəkləri məkanlar, məsələn, ictimai mərkəzlər və parklar yaratmalıdır.
- Risk altında olan qruplar üçün proqramlar: Yemək çatdırılma proqramları, nəqliyyat yardım proqramları və mütəmadi yoxlamalar kimi təşəbbüslər izolə olunmuş fərdlərin əlaqədə qalmasına kömək edə bilər.
Politika təklifləri:
Hökumətlər və qeyri-hökumət təşkilatları sosial izolasiya məsələsini ictimai sağlamlıq problemi kimi prioritetləşdirməlidir. İş-həyat balansını təşviq edən, münasib zehni sağlamlıq xidmətləri və icma quruluşu təşəbbüslərini həyata keçirən siyasətlər əhəmiyyətli dərəcədə fərq yarada bilər.
