Statinlər, həmçinin HMG-CoA reduktaz inhibitorları adlandırılan, 1980-ci illərin sonlarında təqdim edildikdən sonra ürək-damar xəstəliklərinin müalicə və profilaktikasında inqilab yaradıb. Bu dərmanlar dünya miqyasında ən çox reçetelenən dərmanlardan biri halına gəlib, milyonlarla insanın xolesterin səviyyələrini idarə etmək və ürək tutması və infarkt riskini azaltmaq üçün onlara ehtiyacı var. Bu məqalədə statinlərin necə işlədiyi, faydaları və yan təsirləri tam şəkildə izah ediləcək.
Statinlər nədir?
Statinlər, dislipidemiya idarəsində və ürək-damar xəstəliklərinin qarşısının alınmasında mühüm rol oynayan lipid azaldıcı dərmanlar sinifidir. Bu dərmanlar, xilancı metabolitlərindən əldə edilən sintetik birləşmələrdir və xolesterol biosintezində əsas molekul olan HMG-CoA-nı (3-hidroksy-3-metilglutaril-koenzim A) təqlid etmək üçün hazırlanmışdır.
Statinlərin kəşfi 1970-ci illərin əvvəllərinə, Yapon biokimyaçı Akira Endo-nun Penicillium citrinum göbələyindən mevastatin adlı ilk statin birləşməsini izolyasiya etməsi ilə bağlıdır. Bu inqilabi iş, müasir statin dərmanlarının inkişafının təməlini qoydu. Lovastatin, 1987-ci ildən etibarən ilk kommersiya statini oldu.
Statinlər əsasən aşağıdakı məqsədlər üçün reçetelənir:
- LDL xolesterol səviyyələrini azaltmaq
- Ürək tutması və infarkt kimi ürək-damar hadisələrinin riskini azaltmaq
- Aterosklerozun irəliləyişini yavaşlatmaq
- Mövcud aterosklerotik plakaların sabitləşdirilməsi
Bu sahələrdəki effektivliyi statinləri ürək-damar xəstəliklərinin həm ilkin, həm də ikincil profilaktika strategiyalarının əsası halına gətirmişdir.
Statinlər necə işləyir
Statinlərin əsas təsir mexanizmi, qaraciyerdə xolesterol biosintezinin sürət məhdudlaşdırıcı mərhələsini kataliz edən HMG-CoA reduktaz enzimini inhibə etməkdir. Bu enzimi bloklayaraq, statinlər effektiv şəkildə aşağı sıxlıqlı lipoprotein (LDL) xolesterol istehsalını azaldır. Bu proses bir neçə mərhələyə bölünə bilər:
- Rəqabətli inhibisiya: Statinlər, HMG-CoA-nın aktiv sahəsi üçün təbii substratla rəqabət aparır. HMG-CoA ilə struktural bənzərliyi, onlara enzimi bağlayaraq onun normal fəaliyyətini yerinə yetirməsinin qarşısını alır.
- Xolesterol istehsalının azalması: HMG-CoA reduktazı inhibə olunduqda, qaraciyər daha az xolesterol istehsal edir.
- LDL reseptorlarının artması: Azalan xolesterol istehsalına cavab olaraq, qaraciyər hüceyrələri səthində LDL reseptorlarının sayını artırır. Bu reseptorlar, qan dövranındakı LDL hissəciklərini bağlayır və onların dövrünü azaltır.
- VLDL istehsalının azalması: Qaraciyər, aşağı sıxlıqlı lipoproteinlərin (VLDL) istehsalını da azaldır ki, bunlar LDL-in prekursorlarıdır.
Statinlərin əsas lipid azaldıcı təsirlərindən başqa, onların pleiotropik təsirləri də aşkar edilib. Bunlara aşağıdakılar daxildir:
- Endotelyar funksiyanın yaxşılaşdırılması: Statinlər, qan axını artıran və qan damarlarındakı iltihabı azaltan vasodilator olan nitro oksid istehsalını artırır.
- Iltihabın azalması: Statinlər, aterosklerotik plakaların stabilizasiyasına kömək edən C-reaktiv protein (CRP) kimi iltihabi markerlərin istehsalını azaldır.
- Aterosklerotik plakaların sabitləşdirilməsi: Statinlər, iltihabı azaltmaqla və plakanın tərkibini dəyişdirməklə, onların partlama ehtimalını azaldır, bunun nəticəsində kəskin ürək-damar hadisələrinin baş verməsi riskini azaldır.
- Oksidativ stresin azalması: Statinlərin antioksidant xüsusiyyətləri, qan damarlarını sərbəst radikalların səbəb olduğu ziyanlardan qorumağa kömək edir.
- Plateletlərin yığılışının inhibə edilməsi: Bəzi statinlərin, plateletlərin tıxanmaya meylliliyini azaltmağa kömək etdiyi aşkar edilib, bu da ürək-damar hadisələrinin riskini daha da azaldır.
Bu çoxşaxəli təsirlər, statin istifadə edənlərdə müşahidə olunan ümumi ürək-damar üstünlüklərinə töhfə verir və LDL xolesterolun azaltılmasından daha geniş nəticələr əldə etməyə imkan tanıyır.
Statin növləri və onların xüsusiyyətləri
Hazırda bazarda bir neçə statin mövcuddur, hər birinin öz unikal xüsusiyyətləri vardır:
- Atorvastatin (Lipitor):
- Yüksək təsir
- Uzun yarım ömür (14 saat)
- Sintetik birləşmə
- Əsasən CYP3A4 tərəfindən metabolizə olunur
- Daha yüksək dozada LDL xolesterolunu 50% və ya daha çox azalda bilir
- Rosuvastatin (Crestor):
- Statinlər arasında ən yüksək təsir
- Uzun yarım ömür (19 saat)
- Sintetik birləşmə
- CYP450 metabolizmi minimaldır
- Maksimum dozada LDL xolesterolunu 63%-ə qədər azalda bilir
- Simvastatin (Zocor):
- Orta təsir
- Qısa yarım ömür (2-3 saat)
- Semi-sintetik birləşmə
- CYP3A4 tərəfindən metabolizə olunur
- Ən yüksək dozada LDL xolesterolunu 47%-ə qədər azalda bilir
- Pravastatin (Pravachol):
- İnkişaf etmiş təsir
- Qısa yarım ömür (1-3 saat)
- Təbii birləşmə
- CYP450 fermentləri ilə əhəmiyyətli dərəcədə metabolizə olunmur
- Maksimum dozada LDL xolesterolunu 40%-ə qədər azalda bilir
- Fluvastatin (Lescol):
- İnkişaf etmiş təsir
- Qısa yarım ömür (1-3 saat)
- Sintetik birləşmə
- Əsasən CYP2C9 tərəfindən metabolizə olunur
- Maksimum dozada LDL xolesterolunu 36%-ə qədər azalda bilir
- Pitavastatin (Livalo):
- Orta təsir
- Uzun yarım ömür (12 saat)
- Sintetik birləşmə
- CYP450 metabolizmi minimaldır
- Maksimum dozada LDL xolesterolunu 45%-ə qədər azalda bilir
- Lovastatin (Mevacor):
- İnkişaf etmiş təsir
- Qısa yarım ömür (2-3 saat)
- Təbii birləşmə
- CYP3A4 tərəfindən metabolizə olunur
- Maksimum dozada LDL xolesterolunu 40%-ə qədər azalda bilir
Bu statinlər, təsir, yarım ömür və metabolizm baxımından müxtəlifdir, bu da sağlamlıq xidmətlərini göstərənlərə müalicəni fərdi xəstələrin ehtiyaclarına uyğunlaşdırmağa imkan verir. Dərman qarşılıqlı təsirləri, xəstə komorbidlikləri və tələb olunan LDL azalması kimi faktorlar, müəyyən bir xəstə üçün ən uyğun statini seçərkən nəzərə alınır.
Təsir və faydalar
Bir sıra iri miqyaslı klinik sınaqlar, statinlərin ürək-damar hadisələrini və ölüm riskini azaltmaqda effektivliyini göstərmişdir. Bəzi əsas tapıntılar bunlardır:
- 2010-cu il tarixli Xolesterol Müalicə Sınaqçılarının (CTT) Birliyi meta-analizi, LDL xolesterolunun hər 1 mmol/L azalması üçün, başlıca damar hadisələrinin 22% azalmasını müşahidə etdi.
- 2008-ci il tarixli JUPITER sınağı, rosuvastatin xolesterol səviyyələri yüksək olan lakin normativ LDL xolesteroluna sahib şəxslərdə başlıca ürək-damar hadisələrinin 44% azaldığını göstərdi.
- 2016-cı ildə The Lancet jurnalında dərc olunmuş bir icmal, statinlərin hər il İngiltərədə təxminən 80,000 ürək tutması və infarktı önlədiyini qiymətləndirmişdir.
Statinlərin ürək-damar xəstəliklərinin profilaktikasında ilk istifadəsinin ötesinde, onlar digər sahələrdə də potensial faydalar göstərmişdir:
- Dementiya və kognitiv geriləmə riskinin azalması
- Bəzi xərçəng növlərində müsbət nəticələrin yaxşılaşdırılması
- Autoimmun xəstəliklərdə potensial anti-inflamatuar təsirlər
Yan təsirlər və mübahisələr
Onların sübut olunmuş faydalarına baxmayaraq, statinlər yan təsirləri və həddindən artıq reçetelenmə ilə bağlı mübahisələrə məruz qalmışdır. Ümumi yan təsirlər bunlardır:
- Əzələ ağrısı və zəiflik. Statinlər, mitokondriyal funksiyaya təsir edərək əzələ hüceyrələrinin enerji istehsalını pozmaqla nəticələnə bilər. Bu dərmanlar, hüceyrə enerji metabolizması üçün əhəmiyyətli olan koenzim Q10 istehsalını azalda bilər. Nadir hallarda, statinlər avtomatik immun reaksiya yaradaraq nekrotizirici autoimmune miyopatiya kimi xəstəliyə səbəb ola bilər.
- Qaraciyər fermentlərinin yüksəlməsi. Statinlər, qaraciyər hüceyrələrinə birbaşa təsir edərək qaraciyərdə (transaminazlar) yüngül yüksəklərə səbəb ola bilər, bu yüksəkliklər adətən simtomsuzdur və aradan qaldırılma vəya dozanın azaldılması ilə geri dönüldürüldü.
- 2-ci type diyabet riskinin artması. Statinlər, insulinin həssaslığını bir qədər azaltdığından və pankreasın beta hüceyrələrindən insulin ifrazını azaltmaqdadır. Bu dərmanlar, periferik toxumalarda qlükozanın qəbulunu da pozmaqdadır.
Seri yan təsirlərin meydana gəlmə nisbəti nisbətən aşağıdır. Məsələn, statinlə bağlı miyopatiya riskinin təxminən 1də 10,000 xəstə-il içində olması nəzərdə tutulur. Lakin, statinlərin geniş istifadəsi, nadir yan təsirlərin belə əhəmiyyətli bir insan sayını təsir etməsi deməkdir.
Bəzi araşdırıcılar və səhiyyə mütəxəssisləri, statinlərin həddindən artıq reçetelenməsi ilə bağlı narahatlıqlarını bildirmişlər, xüsusilə aşağı riskli fərdlər üçün ilkin profilaktika zamanı. Müzakirələr, statin istifadəsi ilə əldə olunan faydalar ilə böyük bir populyasiyanın müalicəsi ilə əlaqədar olan potensial risklər və xərclər arasında balans yaradır.
Son tədqiqatlar və gələcək istiqamətlər
Son tədqiqatlar, statin dərmanları üzərində bir neçə sahəyə yönəlmişdir:
- Fərdi tibb: Genetik tədqiqatlar, statinlərə fərdi reaksiyalara təsir edən amilləri müəyyənləşdirir, bu da daha xüsusi müalicə yanaşmalarına imkan verə bilər.
- Birlikdə müalicə: Araşdırıcılar, LDL xolesterolunu daha da azaltmaq üçün statinlərlə yeni dərmanların, məsələn, PCSK9 inhibitorları ilə birlikdə istifadəsini araşdırmaqdadırlar.
- Genişləndirilmiş göstərişlər: Tədqiqatlar, statinlərin ürək-damar xəstəliklərindən kənar müəyyən xərçənglərdə və nevrodegenerativ xəstəliklərdə potensial faydalarını araşdırır.
- Uzunmüddətli təsirlər: Davam edən tədqiqatlar, statin istifadəsinin uzunmüddətli təsirlərini, kognitiv funksiyalara və ümumi mortaliteyə potensial təsirləri ilə araşdırmaqdadır.
- Yeni formulalar: Araşdırıcılar, effektliyi artırmaq və yan təsirləri azaltmaq üçün yeni statin formalarının, məsələn, uzunmüddətli təsir edən versiyalarını inkişaf etdirməkdədirlər.
Qayda və tövsiyələr
Əhəmiyyətli ürək-damar cəmiyyətləri, statin istifadəsi ilə bağlı qaydalarını mütəmadi olaraq yeniləyirlər. 2018-ci il Amerikа Kardiologiya Kolleci / Amerikа Ürək Assosiasiyası (ACC/AHA) Qaydasında Xolesterolun İdarə olunması üçün:
- Statin terapiyası, klinik aterosklerotik ürək-damar xəstəliyi (ASCVD) olan bütün xəstələr üçün;
- Klinik LDL xolesterol səviyyələri ≥70 mg/dL və 10 illik ASCVD riski ≥7.5% olan 40-75 yaşlı böyüklərdə primar profilaktika üçün statin terapiyası;
- 40-75 yaşlı böyüklərdə LDL xolesterol səviyyələri ≥70 mg/dL və 10 illik ASCVD riski 5% ilə 7.5% arasında olanlar üçün statin terapiyası düşünülməsi.
Bu qaydalar, həkimlərin bir şəxsin ürək problemləri riskini nəzərə almasını və yalnız xolesterolun spesifik bir ədədə endirilməsinə yönəlmələrindən daha geniş bir yanaşma tətbiq etmələrini tövsiyə edir.
Xülasə
Statinlər, dünya miqyasında ürək-damar sağlamlığına əhəmiyyətli dərəcədə təsir etmişdir. Bu dərmanların LDL xolesterol səviyyələrini azaltma və ürək-damar hadisələrini önləmə bacarığı, sonsuz sayda həyatları qurtarmış və milyonların həyat keyfiyyətini artırmışdır. Mübahisələr və yan təsirlər barədə narahatlıqlar davam etsə də, geniş sübutlar, statinlərin ürək-damar xəstəliklərinin profilaktikasında və müalicəsində mərkəzi bir sahə olaraq davam etməsini dəstəkləyir.
Tədqiqatlar yeni tətbiqləri aşkar etməyə və bu dərmanlar haqqında anlayışlarımızı inkişaf etdirməyə davam etdikcə, statinlərin gələcəkdə ürək-damar xəstəlikləri ilə mübarizədə mühüm alət olmaya davam edəcəyi gözlənilir. Ancaq optimallığı təmin etmək və ortaya çıxan narahatlıqları aradan qaldırmaq məqsədilə davamlı ehtiyat və tədqiqatlar zəruridir. Statin terapiyasının gələcəyi, hər bir fərdi xəstənin risklərini minimuma endirərkən faydalarını maksimuma çatdıran fərdi yanaşmalarda yatır.
