Gamma-glutamil transferaza (GGT) insan bədənində müxtəlif toxumalarda tapılan bir fermentdir, xüsusilə qaraciyərdə, öd yollarında və böyrəklərdə yüksək konsentrasiyalara malikdir. Bu ferment, hüceyrələri sərbəst radikallar və toksinlər tərəfindən yaranan zədələnmələrdən qoruyan güclü bir antioksidant olan qlutatiyonun metabolizmasında mühüm rol oynayır. GGT əsasən hüceyrə membranları vasitəsilə amin turşularının köçürülməsində və qaraciyərin toksinlərdən təmizlənmə proseslərində iştirak edir. Qaraciyərlə sıx bağlı olması səbəbindən, GGT səviyyələri normalda qaraciyərin sağlamlığını qiymətləndirmək üçün rutin qaraciyər funksiyası testlərinin bir hissəsi olaraq ölçülür.
GGT (gamma-glutamil transferaza) testi standart qan testidir, adətən xüsusi hazırlıq olmadan aparılır, lakin xəstələrə testdən ən azı 24 saat əvvəl spirtli içki içməkdən çəkinmək tövsiyə edilir ki, bu da müvəqqəti GGT yüksəlməsini önləyir. Normal GGT səviyyələri ümumiyyətlə 5-40 U/L (liter üçün beynəlxalq vahid) intervalında olur, lakin ölçmə texnikalarındakı fərqliliklərə görə istinad aralığı laboratoriyadan laboratoriyaya bir az fərqlənə bilər. Yüksək GGT səviyyələri, potensial qaraciyər və ya öd yolu problemlərinin göstəricisi olsa da, müxtəlif şərtlərdən qaynaqlana bilər və diaqnoza çatmaq üçün alanin aminotransferazı (ALT), aspartat aminotransferazı (AST), alkalin fosfataz (ALP) və biliribin kimi digər qaraciyər funksiyası testləri ilə birgə şərh edilməlidir. GGT-də artış bir təsdiq deyil, əksinə daha dərindən araşdırma aparmaq üçün bir ipucu təqdim edir.
Yüksək GGT səviyyələrinin yaygın səbəbləri
Spirtli içki istehlakı
Yüksək GGT səviyyələrinin ən yaygın səbəbi aşırı spirt istehlakıdır. GGT spirtli içki istifadəsinə çox həssasdır və hətta orta dərəcədə spirtli içki içilməsi də bu fermentin səviyyəsində aşkar yüksəlişə səbəb ola bilər. Davamlı spirt istehlakı qaraciyər hüceyrələrinə ziyan vurur, iltihab yaradır və qaraciyərin toksinləri effektiv emal etmək qabiliyyətini məhdudlaşdırır. Bu zədə qaraciyərin daha çox GGT-ni qan dövranına buraxmasına səbəb olur.
Qeyd edək ki, GGT fermenti bəzən spirt istehlakını izləmək üçün biomarker kimi istifadə edilir, məsələn, şübhəli spirt bağımlılığı hallarında və ya yenidən sağlamlaşma proqramları zamanı. ALT (alanin aminotransferazı) və ya AST (aspartat aminotransferazı) kimi digər qaraciyər fermentlərindən fərqli olaraq, GGT, spirtli içki ilə təmasdan sonra daha uzun müddət yüksək qalır, bu da onu son dövrlərdə və ya davam edən spirt istehlakının etibarlı göstəricisi edir.
Qaraciyər xəstəlikləri
Qaraciyər xəstəlikləri başqa bir əsas səbəbdir. Hepatit (viruslu, spirtli və ya autoimmun), yağlı qaraciyər xəstəliyi və siroz kimi şərtlər GGT-nin yüksəlməsinə səbəb ola bilər. Hepatit – viruslar, məsələn, hepatit B və ya C və ya aşırı spirt istehlakı nəticəsində yaranır – hepatosidləri zədələyir, bu da GGT-nin qan dövranına sızmasına səbəb olur. Yağsız yağlı qaraciyər xəstəliyi – obezlik və diabet nisbətlərinin artması səbəbindən getdikcə daha yayğın – qaraciyərdə yağ yığılması ilə GGT-nin yüksəlməsinə sebəb olur, iltihab və stress yaradır.
Siroz, qaraciyərin son mərhələsində yaralı olması, normal qaraciyər funksiyasını və öd axınını pozur, daha da GGT səviyyələrini artırır. GGT-nin öd yollarında da iştirak etdiyini nəzərə alsaq, öd istehsalını və ya öd axınını pozan hər hansı bir vəziyyət – məsələn, xolesitaz – GGT-nin yüksəlməsinə səbəb ola bilər.
Dərmanlar və dərman səbəbli qaraciyər zədələnməsi
Bəzi dərmanlar GGT səviyyələrini artırır, çünki qaraciyərə stress yaradır, ya da ferment istehsalını təşviq edir. Çox yaygın səbəblər arasında antikonvulsivlər (məsələn, fenitoin və karbamazepin), antibiotiklər (məsələn, eritromisin) və bəzi xolesterol azaldıcı dərmanlar (məsələn, statinlər) var. Dərman olmadan satılan dərmanlar, məsələn, asetaminofen, çox miqdarda qəbul edildikdə də qaraciyərə zərər verə bilər və GGT-ni yüksəldə bilər.
Bu fenomen, qaraciyərin bir çox dərmanı metabolizə etməsi ilə baş verir, GGT istehsalı da detoksifikasiya prosesinin bir hissəsi olaraq artır. Bəzi hallarda, bu yüksəliş müvəqqəti olur və dərman dayandırıldıqda həll olur, lakin davamlı istifadə və ya həddindən artıq dozada qaraciyərə daimi ziyan verə bilər.
Daha az yaygın səbəblər
– Öd yolu tıxanıqlığı və əlaqəli problemlər
GGT, öd yolu ilə bağlı problemlərə xüsusilə həssasdır, bu yollar ödü qaraciyərdən öd kisəsinə və kiçik bağırsağa daşıyır. Qall daşları, şişlər və ya yol daralmaları kimi vəziyyətlər öd axınına mane ola bilər, bu da GGT səviyyələrinin yüksəlməsinə səbəb olur. Primar biliyer xolangit və primar sklerozan xolangit – öd yollarını təsir edən iki autoimmun xəstəlik – da yüksək GGT ilə müşahidə edilir.
GGT, öd yollarının daxili örtüyündəki hüceyrələrdə yoğunlaşıb, beləliklə bu sistemdəki hər hansı bir tıxanma və ya zədə bu fermentin qan dövranına əhəmiyyətli bir şəkildə ifraz olunmasına səbəb olur. Bu da GGT-ni qaraciyər hüceyrələrinin zədələnməsi ilə öd yolu problemlərini ayırd etmək üçün faydalı bir marker halına gətirir, əgər ALP ilə birgə testlərlə birlikdə istifadə olunarsa.
– Pankreas və böyrək təsiri
GGT qaraciyərə ən yaxın olan ferment olsa da, pankreas və böyrəklərdə də mövcuddur və bu orqanları təsir edən xəstəliklər bəzən GGT səviyyələrini yüksəldə bilər. Pankreatit və ya pankreas xərçəngi GGT-də mülayim artışa səbəb ola bilər, bu adətən qaraciyər və ya öd yolları üzərində ikincil təsirlər səbəbindən olur. Eynilə, böyrək xəstəliyi və ya böyrək zədələnməsi də GGT-ni yüksəldə bilər, lakin bu daha az yaygındır və adətən digər anormal test nəticələri ilə müşayiət olunur.
– Metabolik sindrom və kardiovaskulyar faktörlər
Yeni araşdırmalar, yüksəlmiş GGT ilə metabolik sindrom – obezlik, yüksək qan təzyiqi, insulin müqaviməti və anormal xolesterol səviyyələri daxil olmaqla bir çox vəziyyət arasında bir əlaqə olduğuna işarə edir. Bu hallarda GGT, yağlı qaraciyər xəstəliyi və ya bədəndə oksidativ stress səbəbindən yüksələ bilər. Bəzi tədqiqatlar, daha yüksək GGT səviyyələrinin kardiovaskulyar xəstəlik riskinin markerlərindən biri ola biləcəyini ortaya qoymuşdur, çünki yüksək GGT səviyyələri iltihab və arteriyalarda plaka yığılması ilə əlaqələndirilir, lakin dəqiq mexanizm tədqiq edilməkdədir.
Həyat tərzi və mühit təsirləri
– Pəhriz və oksidativ stress
Pis pəhriz, xüsusilə işlənmiş qidalar, şəkərlər və sağlam olmayan yağlar baxımından zəngin olan pəhriz, yağlı qaraciyərə və ya oksidativ stresi artıraraq GGT-ni yüksəldə bilər. Antioxidantların – C və E vitaminlərinin – çatışmazlığı bədənin sərbəst radikalları neytrallaşdırma qabiliyyətini zəiflədə bilər ki, bu da qaraciyərə əlavə təzyiq yaradaraq GGT-ni artırır.
– Toksinlərə məruz qalma
Ətraf mühit toksinləri – pestisidlər, ağır metallar (məsələn, qurğuşun və ya civə) və ya sənaye kimyəmləri – GGT-ni də artırır, çünki qaraciyər bədəni detoksifikasiya etməyə çalışır. Peşəkar təmas və ya çirklənmiş sahələrdə yaşamaq, bəzi izah edilməsi çətin olan GGT artımlarının arxasında yatan bir amil ola bilər.
GGT yüksəlməsinin narahatlıq doğurduğu hallar
Hər bir GGT yüksəlməsi ciddi bir problemin göstəricisi deyil. Məsələn, GGT səviyyələri yaşla birlikdə təbii olaraq yüksəlir və kişilər qadınlardan bir qədər daha yüksək GGT səviyyələrinə malikdir. Müvəqqəti GGT yükselmələri, ağır spirtli içki istehlakından sonra və ya qısa müddətli dərman təsirindən təsadüfi olaraq baş verə bilər. Bu hallarda GGT səviyyələri tez-tez müdaxilə olmadan normal səviyyəyə qayıdır. Bununla belə, davamlı və ya çox yüksək GGT səviyyəsi həmişə bir sağlamlıq mütəxəssisi tərəfindən qiymətləndirilməlidir ki, hansısa əsas problemləri istisna etsin.
Yüksək GGT-nin səbəbini diaqnoz etmək
GGT yüksəlməsi bir çox fərqli mənbədən qaynaqlana bildiyindən, həkimlər adətən bunu digər qaraciyər funksiyası testləri (məsələn, ALT, AST və ALP) və görüntü üsulları (məsələn, ultrasəs və ya MRT) ilə yanaşı istifadə edirlər. Dəqiq tibbi tarix – spirt istifadəsi, dərmanlar, pəhriz və sarılıq və ya yorğunluq kimi simptomları əhatə edən – diaqnozda da mühüm rol oynayır. Bəzi hallarda, zədənin və ya xəstəliyin dərəcəsini qiymətləndirmək üçün qaraciyər biopsiyası lazım ola bilər.
GGT səviyyələrini azaldılması və idarə edilməsi
Müalicə birbaşa əsas səbəbdən asılıdır. Spirtə bağlı GGT yüksəlməsi üçün spirt istehlakını azaltmaq və ya tamamilə dayandırmaq ən effektiv addımdır. Yağlı qaraciyər xəstəliyi hallarında, çəki itirmək, idman etmək və balanslı pəhriz bu vəziyyəti düzəltməyə və GGT-ni azaltmağa kömək edə bilər. Dərmanlardan qaynaqlanan hallarda, həkim dozanı düzəldə bilər və ya alternativ dərmana keçmək mümkündür. Hepatit və ya öd yolu tıxanıqlığı kimi daha ciddi vəziyyətlər üçün spesifik tibbi müalicə və ya cərrahi müdaxilələr lazım ola bilər.
Həyat tərzi dəyişikləri, məsələn, işlənmiş qidaların miqdarını azaltmaq, kifayət qədər su içmək və toksinlərə qarşı zərurət olmayan təmasdan çəkinmək, qaraciyər sağlamlığını dəstəkləyir və daha GGT artımlarının qarşısını alır. Qan testləri ilə mütəmadi izləmə, hər hansı bir düzəlişlərin və ya pisləşmələrin erkən aşkar edilməsini təmin edir.
